Roberto Laxe
As mobilizacións en corenta países contra a suba dos prezos agrícolas en produtos de primeira necesidade, as dos pequenos e medianos propietarios campesiños, que tanto en países como Arxentina como na Unión Europea mobilizáronse contra a imposición de prezos polas multinacionais ou de medidas que recortan as rendas agrarias, a sobreproducción de certos produtos, ligada á queda dos prezos doutras, e a especulación ao redor deles, converteron nun problema social e político central o que deu orixe á burguesía como clase dominante, a propiedade da terra, e porén, o dereito á alimentación.
Da mesma maneira que a explotación da forza de traballo ten os seus límites expresados na tendencia decresciente da taxa de lucro, a expansión da agricultura capitalista atópaos na produtividade da terra, base da renda diferencial da terra. Exprésase así, dunha maneira clara e meridiana, que nos atopamos diante dun proceso que avanza cara a unha profunda transformación social, que non necesariamente ten que ser cara adiante. A disxuntiva “socialismo ou barbarie” é máis actual que nunca.
Os límites á expansión cuantitativa do capitalismo comezan a ser obxectivos, ou o que é o mesmo, a posibilidade de apertura de novos mercados choca frontalmente co feito de que no século XXI o único modo de produción, que non coexiste con ningún outro, é o capitalista.
Mentres ao longo do século XIX o capitalismo cinguir a Europa e América (norte e sur), aínda que convivise nestas zonas xeográficas cos restos do feudalismo (Rusia ou Austria) ou modos de produción previos (os indios americanos), tiña todo un mundo por conquistar: África!; ao que se lle engadiu, no século XX a URSS e despois os chamados estados do “socialismo real”, que pola vía da expropiación da burguesía escapaban da explotación directa da forza de traballo.
Coa colonización de África no século XIX e comezos do XX, e a restauración do capitalismo no “socialismo real” a finais do XX, o modo de produción capitalista alcanzou hoxe un nivel planetario sen combinación con ningún outro modo. Deste xeito, a expansión cuantitativa dos mercados chegou o seu teito: xa non quedan zonas no mundo para que sexan incorporadas ao mercado mundial, e polo tanto, este camiño como vía de escape á crise económica esta pechada. Agora só cabe unha explotación intensiva, de cualidade das principais forzas produtivas, o ser humano e a terra.
Nos períodos de crises e transformación social como a que atravesamos xorden, desde os sectores oprimidos e empobrecidos da sociedade, alternativas coas que enfrontala.
A primeira coñecida da era do desenvolvemento capitalista foi a de Robert Owen, quen fundou en 1825 a Comunidade de New Harmony en Indiana, onde tratou de levar a practica as súas ideas sobre a organización do traballo e a distribución da riqueza, establecendo o seguro social, bibliotecas, escolas para nenos e adultos, e outras prestacións para os obreiros. Pero o experimento fracasou e tivo que vender o terreo en 1828, perdendo con iso unha boa parte da súa fortuna
Pouco tempo despois xurdiron os falansterios de Fourier, que serían comunidades rurais autosuficintes, como a base da transformación social. Os falansterios crearíanse pola acción voluntaria dos seus membros, que dispuña de terras para agricultura e para diversas actividades económicas, para vivendas e para unha gran casa común. Só houbo unha experiencia industrial de Jean Baptiste Godin, que callou un curto período de tempo.
Até este momento, os filántropos como Godin ou os chamados socialistas “utopicos” como Fourier ou Owen pretendían transformar as penosas condicións de traballo que xeraba o capitalismo na súa expansión. Son exemplos máis radicais do que facían as sociedades filantrópicas, amortecer os elementos máis duros dun capitalismo en expansión.
As únicas experiencias que estaban ligadas a este carácter “socialista” da proposta, e que “sobreviviron” ate agora foron os kibbutz creados a partir do chamado “sionismo socialista”, e fixérono porque foron os cimentos do actual estado de Israel. Despois dun éxito inicial como experiencias “igualitarias” e “sustentables” (por utilizar un termo actual), están inmersas nun proceso de privatización e de rexeitamento do “igualitarismo” que lles deu orixe.
Nos comezos do século XX, e coa expansión do capitalismo a todo o mundo, e o desenvolvemento do imperialismo e as clases medias urbanas, un sector da socialdemocracia alemá con E Berstein á cabeza, elaboran a teoría da vía gradual ao socialismo, que parte do feito de que a clase obreira é maioritaria na sociedade, e o parlamentarismo permitiralle dominala. Nas palabras de Rosa Luxemburgo, a proposta de Berstein procuraba encher o océano de limonada “vertendo vasos de limonada no mar”.
A I guerra de 1914, o crack do 29, as ditaduras fascistas e a II guerra, desatadas contra a clase obreira e contra todas as organizacións que de calquera xeito puidesen paliar as desastrosas condicións dos traballadores e os pobos, deixaron ben claro que tanto as vías gradualistas ao socialismo, como os remiendos filantrópicos ou as experiencias de “socialismo utópico”, eran iso, utópicos. A burguesía imperialista non admitía a menor marxe de manobra e non dubidaba en recorrer ás súas dúas ferramentas máis brutais para saír da crise que ela xerara, a guerra e o fascismo.
Nos 60, tras o boom da economía mundial da postguerra, e ante os primeiros síntomas do seu esgotamento, xurdiron os movementos hippies que, a través das comunas que se estenderon entre amplos sectores da mocidade occidental, buscaban unha alternativa a un sistema que estaba a xerar guerras como a do Vietnam. O final do movemento hippie é de todos coñecido.
Mentres, na America Latina, en Asia e nos países do chamado “terceiro mundo”, é dicir, as colonias do imperialismo danse un proceso de liberación nacional. Son as guerras de liberación de Alxeria, Vietnam, Cambodia, Laos, Sahara, etc., etc. Son os anos do auxe das guerrillas en América Latina baixo o influxo da revolución cubana, que buscan unha saída a unha crise da que se empezan a ver os seus primeiros síntomas, e que estalase no 72 e 73.
Sen querer facer un balance das experiencias históricas dunha procura de alternativas ao sistema desde sectores sociais que non son a clase obreira -sería motivo dun estudo moito máis amplo-, esta relación só pretende establecer unha primeira tese: non é a primeira vez que ante a crise do capitalismo cada sector social agredido, golpeado e empobrecido procure, por todos os medios, unha saída á súa situación. Ningunha clase nin sector social desaparece sen resistencia.
A fase imperialista do capitalismo
Atopámonos nunha fase moi concreta do capitalismo imperialista, na súa fase de decadencia; na que o dominio do capital financeiro e as grandes multinacionais bate día si e día tamén coas fronteiras e os estados nacionais, que son un freo ao seu desenvolvemento.
Porque esta é a contradición central na que nos situamos: o capital é xeneticamente internacional, e polo tanto “odia” as fronteiras, os aranceis, os limítes á súa expansión; pero as burguesías son xeneticamente nacionais, e necesitan das fronteiras para protexer os seus intereses, ben contra os competidores externos, ben contra o inimigo interno, a clase obreira e o pobo.
Nesta contradición permanente, nun período de crise, as burguesías comezan por levantar fortes fronteiras nacionais que lles protexan das agresións externas, da invasión de capitais máis poderosos. Péchanse sobre se mesmas.
A fase imperialista do capitalismo tamén é a fase na que o dominio do capital financeiro exprésase no dominio dunhas nacións sobre outras, duns estados sobre outros. O colonialismo directo do século XIX é substituído pola independencia formal, política dos estados, pero a súa dependencia cada vez máis absoluta das potencias imperialistas, nun proceso inevitable pero non pechado.
Dito doutra forma, o capital imperialista no século XX e o XXI domina por intermediación das burguesías “nacionais”, nunha dialéctica constante de loita e predominio. As burguesías nacionais foron reducidas a nivel de dependentes, pero como burguesías que son sempre queren o seu parte da plusvalía extraída aos traballadores.
Sempre deixan a mellor parte para a potencia imperialista de quenda, pero sempre buscan “rapiñar” parte dos lucros imperialistas. Doutra maneira, non se entendería a aparicion constante nas semi colonias de dirixentes populistas (non hai semi colonia no mundo que non teña o seu Peron, o seu Ghandi, o seu Chavez ou o seu Sukarno ou o seu Mugabe), que a cabalo sobre as aspiracións reais das masas, queren facerse “socios” do imperialismo, deixando de ser “súbditos”.
E para iso, recollendo lexítimas aspiracións das masas, sitúanse como Bonapartes, fora das clases sociais, representando á “nación” fronte ao “imperio”, que levan o progreso á “nación”, e facendo eixo nos aspectos máis pequeno burgueses das aspiracións das masas populares, especialmente o campesinado, posto que a gran burguesía deses países están absolutamente ligados ao imperialismo, e a clase obreira tende a ter a súa política independente.
Política agraria imperialista
Os países imperialistas fomentan a súa soberanía nacional alimentaria, protexendo dunha maneira sistemática o seu campesinado, que na súa maioría hai anos que se converteu en burguesía.
Na Francia, tras a revolución de 1789, a reforma agraria profunda que se realizou provocou a aparición dunha burguesía agraria, na Gran Bretaña tanto a Revolución de Cronwell como a chamada “gloriosa” revolución -que non foi máis que o pacto entre os terratenientes feudais e a nova burguesía en ascenso- tiveron como obxectivo transformar a produción agrícola feudal en capitalista e sentar as bases para a revolución industrial posterior. Nos EE UU, o seu paso directo ao capitalismo fíxose sobre a base dunha repartición das terras supostamente baleiras do oeste.
En todos os casos, as reformas agrarias permitiron á aparición dun novo sector da burguesía, a agraria, que constitúe, coa clase media urbana, a base social das democracias occidentais. Non é por casualidade que o esencial dos orzamentos da Unión Europea váiase á PAC (Política Agraria Común), a subvencionar a produción agrícola do campesinado europeo.
A PAC acapara perto de 50.000 millóns de euros anuais, o 50% do orzamento comunitario, polo que non é de estrañar que sexa na PAC onde os choques entre as potencias que compoñen a UE sexan dos máis duros.
Aínda que en Europa a porcentaxe da poboación no campo sobre o conxunto sexa minoritario, e en países como Gran Bretaña ou Alemaña non chegue sequera ao 5% da poboación, non resta que desde un punto de vista económico, a achega ao PIB é importante, como político e social teñan un peso superior á poboacional.
A PAC contribuíu ao crecemento económico, garantindo a subministración dunha ampla gama de produtos alimenticios de calidade tentando que os prezos sexan razoables. A UE converteuse no primeiro importador e o segundo exportador de produtos agrícolas a nivel mundial.
A “soberanía” alimentaria é, en fin, desde o punto de vista imperialista (en Xapón dase o mesmo proceso, ser a 2º economía do mundo, permítelles adoptar medidas de soberanía alimentaria respecto da súa produción agraria “estrela”, o arroz), máis do mesmo, políticas defendendo a un sector da produción en detrimento de outros países.
Se esta contradición dáse entre potencias imperialistas como as existentes entre os USA e á UE achega do plátano e o banano, son “guerras comerciais”. Se esta contradición dáse entre as potencias imperialistas e as semicolonias, falamos de loita de liberación nacional.
Campesinado e liberación nacional
O campesinado como grupo social é a quintaesencia desa concepción de “nación” por encima das clases. Así, cando se fala do tema, esquecese sistematicamente que no seu seo hai diferenciación de clases. Nun informe da OIT, no mundo hai mil cen millóns de persoas no rural, dos que a metade son asalariados con rendas e condicions sociais inferiores aos pequenos propietarios.
Desde un punto de vista simbólico, o campesiño non explota aos seus empregados, porque normalmente o seu enfrontamento co terrateniente, e agora a gran multinacional agroalimentaria, ocultan o seu verdadeiro carácter de pequeno propietario cunha renda, en moitas ocasións, inferior á dun obreiro industrial.
Desta maneira, o campesiño, como o pequeno comerciante ou o pequeno industrial, preséntase diante da clase traballadora como un elemento emprendedor, arriscado fronte ao conservatismo dos obreiros, que “só” defenden o seu salario, a súa xornada laboral, mentres eles xeran emprego, son a base social da “nación”, do seu progreso.
Nas potencias imperialistas este pequeno ou mediano campesiño defende os seus intereses, habitualmente a través de partidos de dereita ou de extrema dereita, posto que o peche de fronteiras, impulsado polas mesmas multinacionais que saquean o mundo (os USA e a UE son os mercados máis pechados do mundo), faise sobre a base de subvencións do estado que abaratan custos e o desenvolvemento tecnolóxico permiten producir nunhas condicións mellores que nos países semi coloniais (por exemplo, produtividade agrícola en Suecia multiplica por dez a media mundial). A defensa da “nación” imperialista é a defensa dos intereses imperialistas.
Pola contra, a debilidade económica, e a súa dependencia do imperialismo para case todo, fai que nas semi colonias o campesiño pobre non teña a menor proteccion, primeiro da rapiña das multinacionais, e segundo, da competencia dunha produción agrícola tecnificada e altamente produtiva.
Isto convérteos na base social das loitas da liberación nacional, posto que pecharse sobre si mesmos nestas economías protexe os mercados nacionais da invasión “estranxeira”, imperialista. Romper co imperialismo permitiríalles unha economía autarquica e, poren, segundo as súas ilusións facer o que fixeron os campesiños europeos e norteamericanos fai 200 anos, a revolución burguesa que lles deu a propiedade da terra.
Soberania alimentaria e liberación nacional
“A soberania alimentaria é o DEREITO dos pobos, dos seus Países ou Unións de Estados a definir a súa política agraria e alimentaria, sen dumping fronte a países terceiros…
“ Fai falta, baixo a égida das Nacións Unidas, dotar estes intercambios dun novo marco… “
Da Declaracion de Via Campesiña sobre a Soberania Alimentaria.
A pregunta ante esta declaración de intencións é ben evidente: quen pode garantir é soberanía, eses dereitos dos campesiños e consumidores. A mesma declaración contesta: “baixo a égida das Nacións Unidas”.
Francamente os redactores da Declaración ou son uns inxenuos ou son uns canallas. Por que fiarse da ONU, é dicir, o agrupamiento de estados dominados polas potencias imperialistas, onde tres das máis saqueadoras do mundo, os USA, a Gran Bretaña e Francia, teñen dereito de veto no Consello de Seguridade, é porse en mans dun organismo que, ou ben, avala ataques a países semicoloniales ou ben coa súa impotencia, permite que se destrúan outros.
Desta maneira converten en papel mollado as promesas de “soberanía” alimentaria, ao chamar a confiar nun organismo imperialista: “a raposa gardando o galiñeiro”, podería titularse a Declaración.
Ao revés do que defenden, a soberanía alimentaria, é dicir o dereito a definir unha politica agraria e alimentaria, sen intrusiones das multinacionais e as potencias imperialistas só se pode lograr rompendo cos organismos que as representan, coa ONU, co TLC, coa UE, etc., e avanzando en verdadeiras unións territoriais en pé de igualdade. Federacións democráticas de estados e nacións que rompan o esquema de dominación imperialista que hai hoxe no mundo.
Este camiño só ten un nome, o da independencia nacional real do imperialismo. A soberanía alimentaria só é concebible nun marco de verdadeira soberanía nacional, por iso o primeiro eixo da loita por eses dereitos debe ser a denuncia e o combate contra os organismos impostos polas multinacionais, comezando pola ONU. Xusto o contrario do que fai a declaración de Via Campesiña,.
Entregar toda a confianza na ONU é entregarse aos estados que representan a Monsanto, a Nestle, a Pescanova -non esquezamos que o problema da terra é moi semellante ao da explotación dos mares-, é dicir, ás multinacionais agroalimentarias, e poren, contraditorio polo vértice co termino soberanía alimentaria, salvo que por ela enténdase a estreita defensa do dereito do campesiño propio a enriquecerse máis que os veciños.
Un exemplo desta contradiccion na Galiza produciuse coa destrución de 25 mil litros de leite de gandeiros portugueses, máis barata que a galega; para as organizacions patronais gandeiras galegas “a soberanía alimentaria” dos gandeiros galegos é máis “soberanía” que a dos portugueses.
O mercado garantía da soberanía alimentaria e nacional
Como se viu, a soberanía alimentaria (“o DEREITO dos pobos…”) nos estados imperialistas esta relativamente garantida e protexida polas normativas tanto internas, como a da UE a través da PAC. A soberanía dos estados imperialista garante uns mínimos ingresos ao campesinado.
E como se denuncia desde todos os ámbitos, nos estados semicoloniales, esta soberanía non existe. Son os organismos internacionais, desde o FMI até a OMC, desde a ONU até o BM, os que coas súas políticas neoliberais, liberalizadoras, as que impoñen as normas pola que se rexe o saqueo da terra e o mar a nivel mundial.
A burguesía en todas as súas revolucións do século XIX procurou estender a propiedade e a produción capitalista a todos os ámbitos da economía e a sociedade, e pola vía da reforma agraria á terra. Nos estados máis desenvolvidos isto conseguiuse plenamente. Non así nas nacións que por calquera motivo non foron capaces de completar o seu proceso de independencia nacional, e a reforma agraria, como outras moitas reivindicacións democráticas, no mellor dos casos ficaron no medio camiño; mais as leis do mercado capitalista entraron na produción agraria, introducironse e foron destruíndo todas as formas de produción previas en practicamente todo o mundo.
As loitas de liberación nacional de mediados do século XX abriron en moitas nacións a expectativa da reforma agraria, e así sucedeu, por exemplo, en practicamente toda América Latina, onde se reproduciron diversas versións legais de reforma agraria.
O capital entraba definitivamente na terra e púñaa ao seu servizo, nun proceso agudizado nos últimos anos, coa aparición do bio combustibles, as crises financeiras, a procura de alternativas ao petróleo, etc., que levo a fraccións do capital non ligado directamente á produción agrícola a fortes investimentos no campo, terminando cos poucos restos de produción a pequena escala que existían.
A reforma agraria, en todas as súas variantes puras ou desvirtuadas, cumpría o seu papel histórico: servira para levar ao capitalismo ao campo. E como todo proceso capitalista, actuaron as leis deste sistema de concentración e centralización de capital.
Da mesma maneira que o capital na súa orixe disolveu aos gremios para liberar man de obra barata e “libre” para ser explotada polos capitalistas, e xerou unha ampla pequena burguesía que foi desaparecendo coas fusións e a aparición do gran capital, no campo, a repartición da terra que supón a reforma agraria só é a precondición para a aparición de grandes capitalistas na produción agraria.
As leis de mercado nas que se basea a reforma agraria -división da propiedade da terra- só teñen un final, a concentración e a centralización do capital agrario en poucas mans. É unha lei intrínseca ao capital, vulgarmente coñecida como “o peixe grande cómese ao pequeño”.
A definición da Soberanía Alimentaria como o dereito dos pobos a defender a súa política agraria e alimentaria é contraditoria coa existencia do mercado. As leis do mercado –“a man escura do mercado”, en definición do Adam Smith- son inexorables e automáticas, e non admiten control: só garanten que os capitais mellor investidos van ter unha rendibilidade superior, e, tarde ou cedo expulsan da produción aos capitais peor investidos. A concentración e centralización do capital producirase e os gobernos lexislaran para que este proceso sexa máis ou menos traumático.
A única garantía dunha verdadeira Soberanía Alimentaria para os pobos é acabar coas leis de mercado capitalistas, as mesmas que provocaron a desaparición do artesanado, que nos países imperialistas concentraron a produción até extremos de monopolio en moitas ocasións, que saquean a terra e o mar na procura constante de investimentos rendibles. Son, en fin, as leis do capitalismo que non garanten a soberanía de nada, posto que se basean na loita a matar polo control da produción e do excedente xerado por ela.
Fronte a este caos, a concepción de Soberanía defendida actualmente é unha volta atrás: é unha ilusión en que “calquera tempo pasado foi mellor”. Unha ilusión na repartición da terra, como da produción, en que “o pequeno é hermoso”, por utilizar unha definición dun economista dos 50/60, Schumpeter, elaborada contra a suposta concepción marxista de que “o grande e colectivo é o mellor”.
Nun remedo das experiencias propostas nas orixes do capitalismo para superar os desastres xerado por este, as propostas de control de prezos, de proteccionismo, de defensa de dereito a consumir e a producir o que se queira, sen cuestionar a esencia anárquica e depredadora do mercado converte en papel mollado, nun saúdo á bandeira para incautos, toda proposta de Soberanía que non atenten contra as bases mesmas do sistema capitalista, contra o mercado e a propiedade privada dos medios de produción.
A única garantía do dereito dos pobos a unha alimentación sa é a de acabar con estas bases, e a proposta campesiña de máis propiedade e máis mercado só conducen en dirección contraria.
Quen, entón, pódeo garantir?
O dereito á alimentación sa (que non é o mesmo que Soberania Alimentaria), como á vivenda, á sanidade ou á educación, é, por dicilo dalgunha maneira, un “dereito biológico” do ser humano. Son dereitos básicos.
Da mesma maneira que a vivenda non se garante con máis mercado, da mesma maneira que a privatización da sanidade só conduce a converter a saúde nun negocio, de igual maneira que a privatización da educación expulsa do ensino aos máis pobres, a privatización da terra que supón a reforma agraria só conduce a que o dereito á alimentación queda en mans dos propietarios, grandes ou pequenos, da produción agrícola.
Ao ser dereitos básicos da poboación, e non un negocio, só un estado que non este ao servizo dos propietarios e do mercado pode camiñar na planificación democrática e racional da produción. O mercado, sexa no sector que sexa, só paga ao mellor investidor, ao máis produtivo, non ao que xera unha produción ao servizo das necesidades sociais, senón ao que produce nas mellores condicións respecto dos seus competidores.
Acabar con este caos na produción supón acabar coa propiedade privada e planificar en función dos intereses sociais, que é o significado do concepto “socialismo”: o conxunto da sociedade é a quen ten que determinar qué, cándo e cómo se produce, nengún sector da sociedade pode impor ao conxunto esas decisións, e menos, facelo en función da rendibilidade dos seus investimentos.
Galiza, a 25 de setembro de 2008
