DEPORTE, CULTURA O NEGOCIO

Roberto Laxe

O bico non consentido do expresidente da RFEF a unha xogadora da selección tras o campionato do mundo foi a pinga que desbordou o vaso dunha situación, que xa fora denunciada por varias delas ha máis dun ano; unha situación que non se cingue ao machismo na RFEF, senón que destapa un verdadeiro niño de corrupción nun organismo que manexa preto 400 millóns de euros ao ano.

Só dous feitos para que ver o alcance desta corrupción no fútbol: un, foron Federación Española de Fútbol (RFEF), presidida por Luís Rubiales, e a empresa Kosmos do enxogador do Barcelona Gerard Piquei, os que apostaron por levar a final da Copa a Arabia Saudita -un país coñecido polo respecto aos dereitos humanos en xeral e das mulleres en concreto-, co obxectivo de xerar novos ingresos tanto para os equipos en liza como para o ente deportivo: “todo pola pasta”.

Dous, o estado (todos e todas) (temos) avalado as débedas dos clubs de futbol por 347,8 millóns a través do ICO, e especialmente co 78% desa cantidade ao tres grandes (Real Madrid, FC Barcelona e Atlético de Madrid), para “salvar” ao fútbol da “dramática” situación na que está; segundo defendía o “capo maior do reino”, Florentino Pérez.

Mentres, o endebedamento total das dúas competicións profesionais de futbol no exercicio 2020/21 ascendeu a 5.630.563.409 €, sendo de 5.176.639.924 € na Primeira División e de 453.923.485 € na Segunda División. E logo din que non hai diñeiro para pensións ou servizos públicos.

A punta deste iceberg foi o bico non consentido da final da Copa do Mundo, onde se manifestou toda a prepotencia, soberbia e machismo duns dirixentes que se consideran intocables; pero, como e por que se chegou a esta situación?.

A mercantilización do deporte: o neoliberalismo

A partir dos anos 70, o mundo do deporte evolucionou tanto que o ideal de amateurismo que o barón Pierre de Coubertain quixera dar aos XX OO tivo que quedar nunha mera anécdota. A finais do oitenta, para manter os Xogos no centro do calendario deportivo, o COI dobregouse e admitiu o que xa era unha realidade: unhas Olimpíadas completamente profesionais.

Non é que antes non se fixese de maneira disimulada a través de bolsas deportivas e demais nos países capitalistas, ou transformando aos deportistas en militares no caso do bloque soviético. Con todo, en ambos os casos mantíñase a forma do “amateurismo”, concordante co principio de que “o principal é participar”.

A mesma crise do capitalismo que nos 70 e os 80 abriu as portas ao desmantelamento dos servizos públicos en todo o mundo, á privatización e/ou destrución da industria estatal e a súa deslocalización, ao retroceso nos dereitos da clase obreira coa individualización das relacións laborais e á financierización das relacións entre os estados (a conversión do mercado da débeda pública en fonte de toda especulación), foi a que impuxo a “profesionalización” do deporte e mercantilización. Aparecía un novo sector da economía, o deporte en xeral, e en especial o fútbol, polo carácter universal que adquiriu, aos que os capitais se dirixen coa esperanza de maximizar os investimentos que noutros sectores non son tan rendibles.

O consumo de masas que supón un acontecemento deportivo, coa compra dos abonos e entradas xunto con toda a industria de ferramentas deportivas (desde o calzado até os instrumentos do xogo) fai deles un sector moi rendible; se a iso sumámoslle os produtos financeiros como os dereitos de emisión, publicidade, compra venda de xogadores (son seres humanos, por certo; é a cosificación da persoa elevada á máxima potencia) e demais convértese nun pingüe negocio. Para a consultora Deloitte, só o fútbol move ao redor de 28.000 millóns de dólares anual a nivel mundial e o deporte en xeral, 170 mil millóns.

É moito diñeiro como para non xerar unhas estruturas (COI, Federacións Internacionais e nacionais, etc.) cuxo obxectivo central sexan apropiarse da parte do león dese 170 mil millóns de euros (o 15% do PIB español). Polo que fai ao fútbol español, en cifras, ademais de contribuír nun 0,75% ao PIB do país, o fútbol profesional supón un xacemento de emprego para a poboación española, xerando máis de 140.000 empregos a tempo completo cando se teñen en conta os efectos directos, os indirectos e os inducidos.

Por iso, cando se fala de fútbol, ou de deporte en xeral, debemos esquecer que é unha actividade creativa do ser humano, se non un negocio de primeira orde como pode selo calquera outro, e así se deben encarar as análises. En síntese, hoxe o deporte en xeral, e o fútbol especialmente, é un sector da economía cos seus dereitos de TV, os seus produtos derivados, os seus empresarios e os seus xerentes, os seus clubs convertidos en Sociedades Anónimas, aos que hai que enfrontar como tales; como parte, e non menor, da burguesía.

Deporte e cultura

O deporte, como calquera actividade do ser humano, é parte da súa cultura, das súas tradicións que se constrúen ao longo dos séculos. Dalgunha maneira, o deporte moderno baixo o capitalismo é unha manifestación desvirtuada de vellos traballos que se realizaban sobre a forza do ser humano e que foi substituída pola mecanización (o remo é o exemplo paradigmático desta relación), de antigos ritos relixiosos transformados en xogos (algúns xogos de pelota), ademais dunha maneira básica de conservar a saúde manténdose en forma baixo o principio grecorromano de “mens sano in corpore sano”.

O desenvolvemento do capitalismo e as forzas produtivas, co aumento do tempo de lecer, fai que este “xogo” se socialice e xeneralice. Pero a mercantilización transformou o principio amateur do “xogo”, “o principal é participar”, para pasar ao principio básico do capitalismo, “o importante é gañar” exacerbando a competitividade até a tolemia actual que leva a un verdadeiro drama físico -dopaxe- e sicolóxico -depresión por perder, etc.- nas persoas que fan deporte.

O deporte, como toda construción social, incorpora toda a carga ideolóxica da formación na que se desenvolve, o capitalismo, desde o nacionalismo até o machismo, pasando polo racismo. Os XX OO xorden como instrumentos de paz, seguindo a tradición grega das “treguas olímpicas”, pero en realidade non fan máis que atizar “o patriotismo como refuxio dos canallas” (Kubrick, Carreiros de Gloria) ao redor das seleccións nacionais: as nacións compiten entre si como nunha guerra incruenta, para demostrar a súa superioridade sobre as demais.

Neles maniféstanse todos os males que afectan ao capitalismo; é de todos coñecido o papel de Jesse Owens desmantelando o mito da “superioridade da raza aria” nos Xogos Nazis do 36. Como tamén é manifesta a hipocrisía das democracias occidentais, a estadounidense neste caso, pois mentres acirraban a Owens como o desafío aos nazis, non tiña ningún dereito no seu propio estado; era un cidadán de segunda.

Alimentando o fanatismo ao redor dos “cores” do club ou do país como vía de manifestación do nacionalismo, o deporte convértese nunha ferramenta de división e, desta maneira, de control social. Os “choques” entre afeccións son verdadeiras batallas campais que sectores da extrema dereita aproveita para formarse no enfrontamento físico, como sucedeu co asasinato de Jimmy, o seareiro do Deportivo da Coruña, morto a mans da Fronte Atlética e que se resolveu sen ningún culpable. Este é, quizais, un exemplo de como unha afección “amateur” (os Riazor Blues) baten contra unha estrutura paramilitar, a Fronte Atlético, infestado de ex soldados polacos e españois que se adestraba para obxectivos superiores (intervención na loita de clases) con tácticas militares. O resultado foi a morte de Jimmy.

O deporte é parte da cultura humana e como tal é inseparable do devir da sociedade. Se esta entra nunha profunda decadencia como é evidente que estamos a vivir, o deporte acompáñaa. As manifestacións desta decadencia son claras; a cosificación inaudita de seres humanos convertidos en mercadorías para a compravenda, no caso dos que son parte unha empresa chamada “equipa”, nos deportes colectivos (fútbol, rugby, baloncesto, etc.), ou un forzarse até límites inhumanos cando o deporte é individual (algún día coñeceranse as barbaridades que atletas e tenistas fan co seu corpo, pero o caso de Amstrong pode darnos unha pista).

O “todo pola vitoria” ten unha tradución ben prosaica: máis diñeiro en premios, sponsors e propaganda publicitaria. “Todo pola pasta” é a cultura reducida a unha operación contable.

Reintegrar o deporte e a cultura na creatividade do ser humano

As xogadoras de fútbol feminino teñen toda a razón ao esixir igualdade de trato cos seus “compañeiros” (así, entre aspas, porque con “compañeiros” así para que queremos inimigos; só en honrosas excepcións solidarizáronse con elas); pero esa non é a solución a un problema que ten que ver coas estruturas deportivas que non o fomentan como xogo nin como maneira de manterse san; senón como un negocio igual que a fabricación de coches ou de armas.

Moitos afirman que a desigualdade entre os e as xogadoras é froito da rendibilidade de cada unha das seccións, masculina e feminina. É certo; desde o punto de vista económico/contable teñen razón; pero isto non o é se lle damos a volta ao argumento: o deporte que é?, un criterio contable de enriquecemento dos “florentinosperez” do mundo, ou un xogo co que as persoas se relacionan para construírse como tales?.

Este é o núcleo da discusión que determina as medidas a adoptar; a igualdade entre homes e mulleres non pode ser á conta de crear un novo sector de enriquecemento individual, agora en feminino, cos mesmos males de cosificación das persoas, “ídolos” dunha relixión laica que se venden e compran no mercado como na Idade Media comprábanse reliquias dos “santos”; senón de acabar con esas estruturas que cosifican ás persoas, sexan do xénero de que sexan.

A reintegración do deporte, como a cultura en xeral, que está igualmente afectada pola mercantilización da creatividade -o que vale para o fútbol, vale para o cinema ou calquera outra manifestación cultural como pon de manifesto as folgas que atravesan Hollywood estes días-, non se pode facer por decreto; senón que é parte dunha loita máis ampla, por acabar coas relacións sociais sobre as que se constrúe a mercantilización da sociedade en todos os ámbitos, o capitalismo. “A desvalorización do mundo humano crece en relación directa da valorización do mundo das cousas” dixo Marx, e non lle faltaba razón.

Un primeiro paso, non o definitivo, non é moi diferente do que se propón para calquera sector da economía, é que o estado se faga cargo da xestión directa das estruturas deportivas, tanto as de xestión (Federacións) como os propios clubs/sociedades anónimas, nacionalizándoas e garantindo condicións salariais dignas.

Sacar as garras do mercado, con todas as súas consecuencias de mercantilización / cosificación das persoas, especulación, etc., das estruturas deportivas, é condición previa para que a práctica deportiva sexa resultado da actividade humana sen o criterio da rendibilidade económica que a corrompe. O deporte ten que ser un xogo a través do que as persoas se relacionen e enriquézanse como individuos -constrúan cultura-, e isto só será posible baixo outras condicións sociais opostas polo vértice ás capitalistas, o socialismo.

Galiza, no mes de setembro 2023