Roberto Laxe
Profundar
na relación entre o mercado e a planificación é crucial para a
reconstrución dun verdadeiro proxecto socialista, que enfronte a
crise social global que vive o capitalismo. Pero o debate non é novo
no marxismo. Para a tarefa de reconstruír ese proxecto é decisivo
facer referencia a que esta contradición xa se viviu, e deu lugar a
experiencias que atravesaron a revolución rusa, cubana ou iugoslava;
a primeira á calor da NEP, é dicir a reintroducción do mercado no
que era unha economía planificada, obrigada pola queda da produción
provocada pola guerra civil. Nese debate participaron os principais
dirixentes bolxeviques, desde Trotski até Bujarin ou Preobrajenski.
A segunda produciuse nos anos 60, tras o triunfo revolucionario en Cuba, e tivo como grandes protagonistas ao Che, a Mandel e a Bettelheim, ademais de dirixentes da economía cubana. En Iugoslavia, pola súa banda, tentaron resolver esta contradición a través da propriedade obreira e o control obreiro nas empresas, pero que competían entre si e desta forma conservar ao mercado. No seu libro “Contra o mercado” de David McNally responsabilizo a crise e o colapso do modelo de “socialismo de mercado” non ao control obreiro senón todo o contrario, á persistencia do mercado. Así pois:
“Un
pode ver algúns destes efectos no caso da economía iugoslava dos
1960s, 1970s e 1980s. Iugoslavia era o estado estalinista que mais
seriamente tratou de coordinar os elementos da participación dos
traballadores na empresa coa regulación do mercado. E os resultados
foron enteiramente consistentes coa análise que presentamos:
tendencias inherentes cara ao desemprego (parcialmente aliviado por
un tempo pola emigración), inflación, o aumento da desigualdade
social, e a concentración e centralización do capital. O caso
iugoslavo demonstra que a regulación do mercado impón os seus
propios imperativos na empresa respectivamente da súa estrutura de
propiedade ou o grao de control obreiro (que no caso iugoslavo era ás
veces esaxerado por algúns)”.
Para
encarar o debate dunha maneira concreta, actual, hai que sinalar que
todos eses exemplos, Rusia, Cuba ou Iugoslavia, déronse despois da
destrución do capitalismo neses países; con gobernos obreiros no
poder e cun terzo da poboación mundial fora do mercado. Pola contra
agora a discusión dáse nunhas condicións totalmente opostas, o
mundo é capitalista e desde amplos sectores da esquerda levántase a
“economía socialista de mercado”, como se autocualifica China ou
o “socialismo do século XXI” defendido en Venezuela, como a
alternativa ao capitalismo, ás súas crises, tentando a cuadratura
do circulo.
A
economía de mercado
Desde un
punto de vista formal o mercado é o lugar, físico ou non, no
que se produce o intercambio de mercadorías, virtuais ou non, e dáse
a asignación de recursos e de rendas de acordo coas leis da oferta e
a demanda; actúa na esfera da distribución de produtos non na súa
producción. Para o caso tanto dá que sexa un mercado físico,
material, como un virtual, o mercado de valores; a cuestión é o
papel que cumpre na economía capitalista.
Para os
economistas capitalistas, o mercado tende ao equiilibrio entre a
oferta e a demanda, a todo vendedor correspóndelle un comprador
(competencia perfecta); pero como as crises periódicas do
capitalismo -ruptura dese equilibrio- demostraron que iso é
simplemente unha utopía, xurdiron teorías e políticas correctoras
desa competencia perfecta coa que soñan todos os burgueses.
O marxismo
si ve o mercado como o lugar onde se intercambian mercadorías e o
papel que lle outorgan os capitalistas de equilibrar a oferta e a
demanda; pero o mercado ten outra función fundamental, que a longo
prazo é a central; a través dos prezos, é o lugar onde o tempo de
traballo socialmente necesario para producir as mercadorías
transfórmanse na súa forma monetaria, diñeiro, ao intercambiarse
por outras.
Por este
motivo, o mercado vive nunha tendencia constante ao desequilibrio. O
aumento da produtividade do traballo reduce ese tempo de traballo,
favorecendo aos capitais “mellor” investidos - máis rendibles- e
presionando á concentración e centralización do capital,
expulsando (arruinando) aos peor investidos. Desta maneira, a oferta
e a demanda non se desequilibran por motivos alleos ao capitalismo
-cobiza, avaricia, especulación,...-, senón por motivos que
enraízan na competencia intercapitalista a través da tendencia
decreciente da taxa de ganancia. Cada capitalista vai ao mercado como
un “lobo para os outros capitalistas”, parafraseando a Hobbes,
desequilibrando o mercado.
Aínda que
a vontade do sistema sexa a do “equilibrio perfecto” que lle
permita a reprodución permanente; a realidade da competencia obriga
a crear constantemente as condicións para o “desequilibrio”, é
dicir, as crises e as súas consecuencias para a poboación de
desemprego e inflación. Desta maneira, o mercado convértese non o
estabilizador do sistema, senón no seu contrario, o lugar onde os
capitalistas enfróntanse uns con outros.
Neste
sentido é importante sinalar que aínda que mercado existiu ao longo
da historia, desde que a sociedade dividiuse en clases sociais e foi
preciso o intercambio de produtos por unha medida de valor; é só no
capitalismo onde esa institución transfórmase no núcleo central da
acumulación de capital.
No
esclavismo e no feudalismo, a riqueza acumulábase sobre a base da
conquista militar, do saqueo doutros territorios e dos impostos,
sendo o comercio, o mercado, unha maneira marxinal de enriquecerse.
Era manu militari a forma de acumular riqueza; pola contra, é baixo
o capitalismo cando o mercado convértese no motor da acumulación de
capital. Dito doutra maneira, non se concibe capitalismo sen mercado.
O capitalismo é a economía de mercado.
Economía
planificada
Se a
economía de mercado basea a asignación de recursos -eufemismo que
encobre o futuro dunha aventura empresarial- nunhas leis supostamente
obxectivas, as curvas de oferta e demanda, na que a vontade do ser
humano é “libre” para comprar ou vender o que queira, a
planificación baséase xusto no principio oposto; a asignación de
recursos, o futuro e a estabilidade do sistema non pode estar en mans
dunhas leis obxectivas, senón baixo control directo da sociedade.
A
planificación introduce a conciencia na economía. Os que defenden a
economía de mercado non explican que é a selva onde o “home actúa
como lobo para outro home” a que determina os acontecementos; e si,
tamén actúa a conciencia, a vontade, do ser humano só que
controlada por forzas alleas como son as leis de oferta e demanda. O
mecanismo do mercado é absolutamente automático e aleatorio,
impredicible. Un capitalista pon en circulación unha mercadoría,
lévaa ao mercado, en competencia con outros, a uns compradores e
estes, supondo que actúen libremente, son os que deciden o futuro
desa aventura, non baixo criterios sociais, senón de rendibilidade
económica.
O
capitalista fixo unha aposta na que entran non só o seu capital, a
maquinaria que adquirise, senón tamén incorporou forza de traballo,
é dicir, outros seres humanos, aos que implicou nesa aventura. A
vontade dun individuo, implica a doutros individuos... que han ir a
outro mercado, o do traballo, compelidos pola necesidade. A historia
esta chea de leis de vagos e maleantes que obrigaban (e obrigan) aos
pobres a entrar “libremente” na aventura dun individuo agora
chamado “emprendedor”. Poida que a aventura salga ben, pero na
inmensa maioría dos casos sae mal, e o final é de todos coñecido,
a ruína para o “emprendedor”, o paro e a miseria para as súas
“colaboradores”.
Esta é a
tremenda inmoralidade do capitalismo. As palabras como leis de
mercado, liberdade individual, carácter emprendedor, asignación de
recursos,... son eufemismos que esconden a realidade de que todo iso
esta en función dos beneficios empresariais individuais. Son estes
os que determinan, de últimas, a viabilidade de todo o proxecto
social.
A
planificación da economía dá a volta ao funcionamento social. A
asignación de recursos non dependen do criterio da rendibilidade,
senón da necesidade; non se basea na maior ou menor produtividade do
traballo -aínda que no socialismo esta superase cualitativamente á
do sistema capitalista, ao liberarse das ataduras do interes
individual de cada capitalista particular-, senón na resolución de
problemas sociais. Por iso, a planificación da economía é un salto
de calidade na conciencia social, posto que a pon diante das súas
contradicións e obrígaa a tomar decisións colectivas.
Planificación
democrática e internacional
Cando Lenin
falaba de que o Imperialismo abría a transición ao socialismo
dicíao, evidentemente, porque as grandes multinacionais, a tendencia
ao monopolio pola concentración e centralización do capital,
introducen a planificación da economía en dous sentidos, un, a
concentración e centralización do capital fai que o mercado “libre”
sexa substituído polos monopolios e os oligopolios, dous, no mesmo
funcionamento interno das empresas. O problema estriba en que esta
“planificación” está ao servizo da rendibilidade, de derrotar
na competencia no mercado mundial aos outros capitais.
Unha
multinacional, no seu interior, utiliza os criterios da planificación
da economía e mesmo o trueque. As diferentes seccións da
multinacional non se venden entre eles as partes do produto, senón
que o intercambian sen levalo ao mercado; desde o centro da
multinacional planifícanse os obxectivos e asígnanse recursos ás
distintas ramas da empresa.
Unha
multinacional senta as bases da planificación; pero ao actuar no
marco do mercado mundial, todas as súas medidas de planificación
chocan coa súa irracionalidad. Esta é a contradición que o
capitalismo na súa fase imperialista é incapaz de resolver, que só
a revolución socialista poderá facelo Para iso hai que introducir
na planificación dous conceptos que escapan por completo ás
estruturas capitalistas, un, o carácter democrático, dous, o
aspecto internacional.
Os críticos
da planificación na asignación de recursos din que non hai
“criterios” obxectivos que permitan facelo, mentres que o mercado
coas súas leis, a longo prazo, e se funciona correctamente, si o fai
porque tende ao equilibrio entre o vendedor e o comprador (este é o
discurso actual de que non nos preocupemos, o sistema se autorregula
e sairemos desta a pouco que o deixemos funcionar). Desgraciadamente,
a realidade demostra que hai crise dun calado tal que esa
“autorregulación” ten outro nome: guerra e destrución,... tras
as cales o sistema pode retomar o camiño do equilibrio. Pero polo
camiño quedaron millóns de seres humanos e a devastación de
nacións enteiras; é o que algúns, hipócritamente, chamaron a
“destrución creativa”.
A
irracionalidad do mercado á hora de asignar recursos esta na base
desta tendencia á barbarie nas relacións capitalistas, por iso a
planificación, ao introducir a consciencia nesas determinacións, é
cualitativamente superior. Pero para evitar que esta planificación
sexa unha repetición do burocratismo dos estados chamados
“socialistas”, ou só sirva para adoptar medidas correctoras
respecto dos excesos do mercado, mantendo as bases da súa
irracionalidad natural, ten que darse dúas condicións
Unha, a
asignación de recursos que o mercado fai de maneira autoritaria,
sobre a base da rendibilidade económica, na planificación ten que
partir das necesidades sociais e, polo tanto, da decisión
democrática da sociedade. O mercado asigna recursos a posteriori,
cando decide quen é rendible e quen non (por iso é
irracional) baixo a maior ou menor produtividade; por contra a
planificación democrática é apriorística, a poboación a
través das súas autoorganización e democraticamente, decide cales
son os recursos, onde se vai a pór o acento do desenvolvemento, etc.
É máis lento, sen dúbida, pero máis racional, esta claro.
Dous, para
que a planificación non teña ningunha interferencia, debe ter un
carácter internacional. Mentres exista mercado mundial a
determinación dos prezos terá a lei de valor como criterio de
produtividade, e a competencia interferirán sobre a produción e
distribución de bens, mesmo sobre aqueles estados que expropiasen á
burguesía, adoptasen medidas de control de comercio exterior e
criterios de planificación da economía. Ningún país é
autosuficiente, dado que inevitablemente ten que acudir ao mercado
mundial, así sexa a pequena escala, este inflúe sobre as estruturas
non capitalistas, corroiéndoas como o acido.
O carácter
burocrático que adquiriron os estados que expropiaran aos
capitalistas e o seu illamento nacional, xustificado pola teoria do
Socialismo nun só país, conduciron ao seu implosión. Ao abandonar
a base democrática da planificación e o caracter internacional do
socialismo sentaron as bases para a restauración do capitalismo.
A
planificación e o mercado na transición ao socialismo
A utopia do
paso directo do capitalismo ao “non estado” é iso, unha utopia,
posto que a revolución non se producirá ao mesmo tempo en todos os
lugares. O desenvolvemento desigual e combinado provoca que os saltos
na historia non teñan un carácter mecánico, uniforme, onde todos
os seres humanos dean o paso do capitalismo ao socialismo ao unísono.
A realidade
é moito máis complexa, as estruturas económicas, políticas e
ideolóxicas enraízan de maneira distinta nos seres humanos. As máis
evidentes, as económicas e as políticas son máis fáciles de
detectar e de suprimir. As ideolóxicas, por contra, aparecen como
parte da natureza humana, non adquiridas por séculos de división de
clases; e non son tan fáciles de detectar e, por tanto, de superar.
O tránsito
dunha sociedade de clases a unha sen clases é un longo camiño que
interrelaciona as tres transformacións. Loxicamente o primeiro paso
é varrer as estruturas económicas sobre as que se sustentan todas
as demais. Pois ben, mesmo estas non caen por terra ao mesmo momento:
cada estado, cada nación, cada formación social concreta ten os
seus propios ritmos de desenvolvemento e todas se unifican no mercado
mundial. A ruptura desta cadea nos seus elos máis débiles non
provoca a súa desaparición, como moito o seu enfraquecemento, por
iso durante todo un longo período de tempo vaise a producir unha
combinación de realidades, unha transición.
Acabar coa
irracionalidad do mercado só será posible cando desapareza o
mercado mundial, antes toda medida de planificación manterá, así
sexa dunha maneira secundaria, elementos do propio mercado. A
cuestión é sobre que columna se constrúe esa sociedade en
transición, e a esa columna chámaselle expropiación da burguesia e
construccion dun Estado Obreiro baixo outras bases estruturais
distintas, que se verá compelido a adoptar medidas correctoras da
influencia do mercado mundial, ate que este non desparezca coa
revolución socialista mundial.
Non existe
unha relación absoluta de medidas, posto que a realidade é moito
máis rica que calquera esquema apriorístico; pero pola experiencia
histórica das revolucións que nos precederon, o criterio baséase
en preservar o carácter planificado e consciente dos pasos que se
dean, limitando na medida das posibilidades a influencia corrosiva
das leis do mercado e a acumulación de capital en mans privadas.
As medidas
de transición, que supoñen a existencia dun estado que as defenda,
son fundamentalmente o monopolio do comercio exterior, a
nacionalización dos medios de produccion e financeiros, a ndustria e
a terra, baixo control obreiro e popular e a existencia de órganos
de planificación central da economía. Todo iso a partir da decisión
democrática da poboación traballadora.
Son medidas
de transición, posto que a medida que a revolución se estenda e
abarque a cada vez máis países, a planificación democrática da
economía tomase preeminencia sobre o mercado mundial facendo posible
o que Marx definise como comunismo, o paso do “goberno das
persoas á administración das cousas”. Mentres que para a
asignación dos recursos, é dicir, a distribución dos produtos e
das rendas haxa que acudir a un instrumento aleatorio e impredicible
como é o mercado, será preciso o goberno das persoas, é dicir, do
estado para pór orde nesa distribución a través do goberno das
persoas (a policía); só cando esa orde este preestablecido a través
da planificación, non será preciso; a sociedade autoorganizada o
que terá que facer é “administrar” as cousas froito do seu
traballo.
Por todo
iso, mesturar “mercado” con “socialismo”, sen establecer esa
columna vertebral fundamental que é a expropiación da burguesia e a
instauración dun estado obreiro é tentar xuntar auga con aceite...
rexéitanse en todos os aspectos, desde o máis simple e estrutural
até o máis complexo e ideoloxico. Non se sostén desde ningún
punto de vista salvo, desde o aspecto máis político de evitar que a
clase traballadora reconstrúa un programa economico e social
independente dos esquemas burgueses.
É evidente
que moitos sectores sociais, golpeados pola crise do capitalismo,
pero na inercia do apoxeo do neoliberalismo dos 90, teñen que dar
moitos pasos no camiño da reconstrución dese programa independente.
É unha das tarefas fundamentais do marxismo revolucionario, nesta
fase da loita de clases de reorganización e reconstrución do
programa, delimitar as ferramentas conceptuais que van permitir
cumprila.
Galiza, no
mes de decembro de 2013
No hay comentarios:
Publicar un comentario