Carlos Dafonte
A pesares da súa curta
existencia, morreu ós 54 anos, e os dous derradeiros con importantes
problemas físicos que lle minguaban o seu quefacer, o pensamento de
Lenin marcou todo o século XX e o vai seguir a facer no presente,
sempre que o obxectivo dun proceso sexa a revolución é dicir, levar
adiante as transformacións que permitan deixar atrás o sistema
capitalista e inicia-la senda da construción dunha nova sociedade
baseada noutras premisas que non sexan a explotación da forza de
traballo, a consecución do beneficio como obxectivo prioritario, a
apropiación da riqueza que produce o conxunto da sociedade por un
grupo moi reducido de persoas, o consumismo e a liquidación da
natureza e mantemento do patriarcado como instrumentos que axudan ó
capital na súa hexemonía na sociedade.
Por iso o pensamento de
Lenin non pode ser neutralizado polo capitalismo nin polos manuais ó
que tan aficionados foron na URSS, comezando polos folletos
redactados por Stalin cos que tentaba “domesticar”, poñer ó servizo da súa actuación práctica, o pensamento do dirixente da
revolución de 1917. De igual xeito que o Che Guevara escribiu nun
momento dado, despois de regresar do Congo, na súa etapa en
Checoeslovaquia, da necesidade de “menos manual e máis Capital”,
con Lenin acontece o mesmo, non é posible pecha-lo seu pensamento
nun manual; o seu pensamento e tan rico, tan dialéctico, tan unido
ós acontecementos que está a vivir, que orienta, que recitar frases
por el escritas, fora do contexto no que as redactou, algunhas veces
non conducen a ningures, só a crear confusión.
Significa o anterior que
non elaborou ó longo da súa extensa obra unha teoría da
revolución?. En absoluto, baseándose no marxismo elaborou unha
teoría científica que debe axudar a todo revolucionario a
comprende-la realidade e o xeito de actuar, pero sen repetir
mecanicamente consignas que nun momento, na situación concreta de
Rusia situou en primeiro termo. Poñamos un exemplo, unha cuestión
fundamental para o avance dun proceso de transformación estrutural
é, ninguén o debe dubidar, a creación do “dobre poder” e
outra distinta é, como algúns aínda repiten hoxe, que os órganos
do mesmo deban estar formados por obreiros, soldados e campesiños;
esa era a necesidade da composición dos soviets na Rusia de 1917, en
plena guerra mundial, cunha poboación de base campesiña moi ampla,
pero debe se-la loita de clases nun momento determinado a que exixa a
composición do mesmo. Teño a impresión que moitos dos escritos de
Lenin en vez de documentos históricos, convertéronos en fórmulas
que para algúns son posibles de aplicar en calquera lugar, en
calquera situación e en calquera tempo, cousa que desde o meu punto
de vista non é aceptable. Considero que o importante nestes anos de
crise ideolóxica no campo da esquerda, é volver álectura da súa
obra.
Realizou importantes achegas ó
pensamento revolucionario, ó marxismo, nun momento fundamental,
cando a socialdemocracia alemá se apoderara do pensamento de Marx e
ía camiño de convertelo nunha teoría reformista, ó servizo da
pervivencia do capitalismo e estableceu con claridade os límites
dunha acción reformista ó servizo do capital e por onde debía
transcorrer a acción revolucionaria, moitas veces loitando contra
dirixentes do seu propio partido.
Outro aspecto importante,
e dando por descontado a súa capacidade intelectual e política, a
obra de Lenin hai que considerala unha obra colectiva; foi
capaz de sintetizar moitos anos de loita dos traballadores tanto do
campo como industriais que ó longo da historia do imperio tsarista,
puxeron en evidencia as contradicións do sistema autocrático, no
que se comezaban a crear en determinados núcleos urbanos, poderosos
centros industriais, maioritariamente de capital de fora, nun enorme
territorio con máis de cen millóns de campesiños que foron
liberados da servidume no serodio ano de 1861, pero non acadaran a
liberdade. Circunstancia que nunha época de crise, multiplicada por
unha brutal guerra interimperialista, permitiu comezar a crebar co
“sentido común” que dominaba na sociedade que non era outra
cousa que a ideoloxía da clase dominante.
A loita, unhas veces
espontánea como a que deu lugar ós comezos da revolución de 1905 e
outras organizada como a sublevación de masas en Moscova a finais do
mesmo ano, permitiron a Lenin, xunto cas levadas a cabo con
anterioridade, e tamén a dos populistas, ir elaborando unha teoría
revolucionaria na que destacan en primeiro lugar a utilización do
marxismo, dos seus textos clásicos resultado dun fondo labor de
estudo.
En segundo, por
utiliza-lo método marxista de análise, as súas achegas están en
función da dimensión da loita de clases e os marxistas posteriores
a Lenin teñen a obriga de afondar nas mesmas.
En terceiro lugar, hai
dúas cuestións que percorren nas súas achegas constantemente, o
tema do poder e o tema da organización; ou dito con
outras verbas o tema do Estado e o tema do Partido.
Nun Lenin Eguna
celebrado no País Vasco hai xa uns anos, destacaban ata unha ducia
de achegas fundamentais á marxe doutras de carácter parcial e un
dos seus biógrafos, Gerard Walter considera que “ O
desenvolvemento do capitalismo en Rusia”, “Que facer?”,
“Materialismo e empirocriticismo”, “O imperialismo, etapa
superior do capitalismo” e “O estado e a revolución” as obras
que configuran a base teórica do leninismo; eu engadiríalle algunha
máis, como “O dereito das nacións á autodeterminación”.
Pasemos a establecer
cales son estas achegas fundamentais seguindo o esquema dos
comapañeir@s vasc@s, que eles só
enunciaban e que eu sen afondar moito para non facer un artigo moi
longo, vou desenvolver, dotar de contido.
En primeiro
lugar, a teoría da formación
económica-social e do capitalismo en Rusia. Elaborada en
tempos de prisión e desterro en Siberia; é dicir nos anos que
transcorren entre 1896 e 1899 na obra que titula O desenvolvemento
do capitalismo en Rusia, onde rebate a idea de que no país non
se poda levar a diante unha revolución socialista dirixida polo
proletariado, que só se produciría nos países capitalistas máis
avanzados. Sectores importantes da socialdemocracia rusa consideraban
á clase obreira como aliada da burguesía que debía desenvolver o
capitalismo, por outra parte “trasplantado”, non resultado dun
desenvolvemento “orgánico” en Rusia e a revolución proletaria e
a perspectiva socialista debía quedar “para máis adiante”,
cando o capitalismo tivera un grao de desenvolvemento importante.
Lenin rexeita na súa obra esta perspectiva e sitúa nun primeiro
termo o problema da revolución proletaria. Marx nos derradeiros anos
da súa vida prestoulle unha grande atención a Rusia, a súa
economía, a súa formación social e á organización da comuna
rural, chegando á conclusión de que a revolución non era
patrimonio dos países avanzados.
En segundo,
a teoría do partido de vangarda. Sobre este
tema por ser controvertido, polémico no seo da esquerda, pois hai
moitos comunistas para quen o modelo leninista de Partido é o
exposto en Que facer?,
circunstancia que me parece lexítima, pero creo que non define o que
Lenin pensaba a nivel organizativo, é polo que vou levar a cabo unha
exposición máis detallada.
No tema do Partido, hai
que rachar cunha visión estática das ideas de Lenin sobre a súa
natureza. Unha das constantes do seu pensamento a nivel organizativo
foi, dende que comezou a militar en grupos moi minoritarios de estudo
da teoría marxista, tentar por todos os medios a incorporación de
obreiros ós mesmos e fundi-la teoría ca práctica.
A reflexión máis seria
sobre o problema da organización e sobre a construción do Partido,
a leva a cabo no exilio no seu traballo “A propósito das
folgas”, que madurará na súa obra finalizada en 1902 Que
facer?, pero cuestións
moi importantes que aparecen na mesma, serán revisadas con
posterioridades sobre todo cando saque conclusións da derrota dos
traballadores na revolución de 1905, como por exemplo o papel dos
intelectuais. Un fito importante na concepción teórica de Lenin
sobre o Partido se produce no Congreso da socialdemocracia rusa
celebrado en 1903, de onde saen a denominación de bolxevique
(maioría) e menxevique (minoría), a raíz da discusión con Martov
e Axelrod, tamén con Trotski, sobre a quen se debía considerar
militante do partido; a proposta de Martov era a seguinte “Se
considera membro do Partido Socialdemócrata Ruso a aquel que,
adheríndose ó seu programa, traballe activamente pola realización
deste baixo o control dos órganos centrais do partido”. Lenin
modificou esta posición e propuxo unha nova redacción “Se
considera membro do Partido a quen se adhira ó seu programa e apoie
ó partido efectivamente, participando co seu traballo persoal en
unha das súas organizacións”. Como se pode apreciar, Lenin exixe
a disciplina que significa ser militante da organización, estar
integrado na mesma.
Desde sempre os inimigos
da revolución e polo tanto do leninismo, o teñen caracterizado
respecto os aspectos organizativos, como a teoría que configura un
partido monolítico, represor, dirixido por un xefe que todo o manexa
e que se serve do mesmo para instaurar unha ditadura; nada máis
lonxe da realidade. Nese senso tamén tentan trazar unha liña
continua entre Lenin e Stalin, como si o segundo fose a culminación
lóxica do primeiro. Aseveración totalmente incerta, pois a pesares
do avance que significou para a URSS converterse na segunda potencia
económica e militar do planeta, a etapa que vai desde finais da
década dos anos vinte do século pasado ata a súa disolución, puxo
en entredito a visón que Marx e Lenin tiñan do socialismo,
fundamentalmente como etapa de emancipación e goberno da clase
obreira, substituída na realidade por unha burocracia que se fixo
usufrutuaria da riqueza producida pola sociedade. Estudos@s hai, que
chamaron a esa etapa “goberno obreiro dexenerado”, outr@s
“capitalismo de estado”, pero chámese como se queira estou
convencido que non houbo socialismo, tampouco comunismo e que @s
traballador@s nesa etapa non
exerceron o poder.
No mentado traballo “A
propósito das folgas”, reclama a necesidade de que o partido
esté formado por traballador@s
cuestión que moit@s ven como
contraditorio co escrito en “Que facer?”,
onde diante da situación real da clase obreira consideraba que a
idea socialista debía ser introducida dentro da clase desde fora e
que as loitas espontáneas só a levarían “a elaborar un bo
programa sindical” e polo tanto, debía ser un Partido formado por
intelectuais marxistas quen levasen a teoría revolucionaria ás
fileiras do proletariado. Pouco máis tarde, antes de 1905, xa avogou
por que os traballadores tiveran máis peso dentro do partido e
disciplinaran ós intelectuais. En novembro de 1905 confirmou a
rectificación anterior e asegurou no artigo “A
organización do Partido” que
“a clase traballadora era instintivamente, espontaneamente,
socialdemócrata”.
Así
exposta as diferentes formulacións de Lenin sobre a organización
revolucionaria, parece como se non tivera claros os obxectivos da
mesma.
Tony
Cliff no seu libro sobre Lenin e a construción do Partido, describe
estas diferentes formulacións como resultado do carácter flexible,
dialéctico, de Lenin respecto ó Partido, sinalando que sempre
estaba disposto a modifica-la estrutura do mesmo de xeito que
reflectira o desenvolvemento da clase traballadora en momentos
determinados e “Que facer?”, onde se aposta por unha
organización moi centralizada, formada por revolucionarios
profesionais e polo tanto persoas cun enorme compromiso, non hai que
sacalo do contexto no que foi escrito, o ano 1902, cunha
socialdemocracia rusa completamente desorganizada e con grande
influenza do revisionismo.
Utilizou
moitas veces ó longo das numerosas controversias que mantivo, o
“método” de “endereza-lo pau”; si consideraba que sobre un
tema se tiña unha visión moi desviada cara a un lado, el tomaba
posicións cara o lado contrario para centra-la cuestión e quedara
xusto onde quería.
O
que sempre está vixente en Lenin a nivel organizativo, fosen cales
fosen as circunstancias históricas que se viviran, é a necesidade
da organización revolucionaria, pero nunca considerada como un fin
en si mesma, só como un “pao de ferro” para incrementa-lo nivel
de actividade e conciencia das masas traballadoras.
Citemos
un exemplo que pode axudar a comprender mellor a anterior
aseveración. Cando volve en abril do ano 17 a Rusia e lanza a
fórmula de “todo o poder para os soviets”, tivo que enfrontarse
a importantes dirixentes do seu partido e sectores da militancia de
Petrogrado, que consideraban ó Partido a vangarda da revolución e
onde os soviets debían integrarse.
E
foi o propio Lenin, observando os derroteiros que tomaba o proceso
revolucionario, o que denunciou no XI Congreso do Partido celebrado
en marzo de 1922, o afastamento das masas traballadoras e o proceso
de burocratización que se estaba a dar. Célebres son ademais os
seus catro derradeiros artigos onde denuncia estes feitos: “Páxinas
do diário”, “Sobre a cooperación”, “Como debe
ser organizada a Inspección Obreira e Campesiña” e
“Preferible menos pero mellor”.
En
terceiro a teoría da
insurrección. Afirmaba que os grandes problemas da vida
dos pobos soluciónanse só pola forza e a insurrección armada era o
punto culminante da revolución. Marx afirmara que a revolución era
a “comadroa da nova sociedade” e este oficio tiña unhas regras
que deben estudarse; polo tanto Lenin formulaba esta cuestión nos
mesmos termos e observando as circunstancias nas que debía ter
lugar. Por iso foi madurando o seu pensamento ó longo dos anos.
Así
hai unha primeira etapa que coincide cos anos finais do século XIX
cando escrebe “Taréfas dos socialdemócratas rusos”,
que sendo consciente das cativas forzas e o pequeno grao de
conciencia da clase obreira, afirmaba que era ocioso discutir se o
golpe definitivo ó absolutismo se ía conseguir por medio da
insurrección ou da folga política de masas e que facelo, era o
mesmo que os xerais que se xuntasen en consello militar antes de ter
recrutada á tropa.
No
Que facer?, considera que a preparación dun exército
proletario era unha cuestión ligada á preparación xeral e era
máis importante que nomear axentes co obxectivo de organiza-la
revolución, que estes militantes levaran a cabo as tarefas de
organización do Partido e a difusión dun periódico propio.
Despois
dos primeiros meses de 1905, do “domingo sanguento”, propuxo a
traveso do periódico Vperiod e no Congreso do mes de maio, unha
“Resolución sobre a insurrección armada”, e meses máis
tarde no libro “Dúas tácticas da socialdemocracia na
revolución democrática”, volveu a presenta-lo tema da
insurrección, visto o grao de conciencia acadado polas masas no
período, como un tema urxente, que pasaba pola educación e
organización da clase obreira. E preguntábase onde debíanse
centrar esas dúas tarefas, “¿nos sindicatos e asociacións
legais, ou na insurrección armada, na formación dun exército e dun
goberno revolucionario?. A clase obreira edúcase tanto nun como
noutro. Naturalmente ambos aspectos son necesarios. Pero na
revolución actual, o problema consiste en coñecer onde se concentra
o labor de educación e organización da clase obreira: ¿No primeiro
ou no segundo?”.
Despois
do fracaso da insurrección de Moscova escrebe entre outros folletos
“Leccións do levantamento de Moscova”, onde fai unha
análise dos cambios introducidos na técnica militar e afirma que as
consideracións de Engels sobre o tema tiñan que ser revisadas, que
a táctica das barricadas non servía, que xurdira “unha nova
táctica das barricadas, que é a loita de guerrillas” E que a
organización debía estar en consonancia cos obxectivos. Criticaba
que en Moscova non se desenvolvera esta nova táctica ata as súas
últimas consecuencias.
Formulaba
ademais a dificultade de que a revolución tivese éxito sen que
sectores do exército tomaran partido pola mesma.
Todos
estes acontecementos o levaron a estudar a Clausewitz e a
Gustave-Paul Cluseret.
En cuarto lugar a
súa aportación á teoría marxista do coñecemento e a dialéctica.
Considerábase, son as súas propias verbas, “un marxista de filas
en materia de filosofía”, segundo a carta que envía a Gorki en
1908. Nembargantes en dúas etapas diferentes escrebe en defensa do
materialismo dialéctico; en 1908 no seu libro “Materialismo
e empiriocriticismo” e
a segunda nos primeiros anos da I Guerra Mundial, o que se coñecen
como “Os
Cadernos Filosóficos”.
O
primeiro traballo moi criticado, por exemplo por Karl Korch e Sánchez
Vázquez, entre outros, acusándoo o segundo, de defender un
materialismo elemental, primitivo, contrario ó defendido por Marx
como superación do idealismo-materialismo proposto na “Iª
Tese sobre Feuerbach”,
na que a relación suxeito-obxecto, home-natureza e conciencia-mundo,
supéranse por medio da praxe como actividade práctica humana
superadora da realidade natural e social. O primeiro consideraba a
existencia dunha involución no pensamento de Lenin respecto a Marx,
na relación entre o pensamento e o ser, entre a teoría e a
práctica, na obra de 1908. Non vou entrar en profundidades, non teño
coñecementos para facelo, pero si sinalar que un capítulo de
“Materialismo” o dedica á praxe e que a súa propia vida foi
unha práctica revolucionaria constante.
O que me interesa máis é destacar o contexto socio-político no que se escribe esta
primeira obra, e cal é a realidade á que tenta dar resposta.
Despois dos anos de revoltas e balbordos de 1905 e 1906, a reacción
e a autocracia se impón de novo, prodúcese un refluxo no proceso
revolucionario e dentro do bolxevismo, toda unha serie de pensadores
e intelectuais, caen no que acontece moitas veces, como nesta época
de crise actual, aparece un “pensamento brando”, feble, fronte ó
poder e a nivel político facían gala dun ultraesquerdismo, proceso
que se produce cando se atopan illados das loitas dos traballadores.
Segundo as verbas de Lenin, “predican baixo o nome de marxismo,
algo increiblemente caótico, confuso e reaccionario”; polo tanto
ca súa obra tenta defende-lo marxismo de bolxeviques como Bogdánov
e Lunacharski que se converteran en seguidores de Ernets Mach, e
formaban a nivel filosófico o grupo dos “empiriocriticistas” e a
nivel político, dentro do Partido, constitúen o grupo dos
”otzoviztas”, que defenden retirarse da II Duma e abandona-los
sindicatos, fronte ós que, xunto a Lenin queren seguir e facer
política a pesares das dificultades, dentro da mesma e onde se
atopan afiliados @s traballador@s. Expresáranse nun traballo
colectivo titulado “Ensaios sobre a filosofía do marxismo” e
Bogdánov no seu, tentaba busca-las orixes e antecedentes do
materialismo histórico e, segundo Gerard Walter, para chegar a
xustapoñer a doutrina de Marx e a do idealismo filosófico de Mach e
Avenarius; outros tentaban opoñer ó materialismo o realismo
crítico; tamén os había, como por exemplo Lunacharski que
aseguraban a necesidade de crear unha nova relixión para os
marxistas e buscaban unha divinidade que puidera ser adourada.
Estes discípulos de Mach pretendían ter superada a división entre
idealismo e materialismo e defendían a doutrina “dos elementos do
mundo”, neutrais respecto do físico e do psíquico e o que
chamamos “materia” ou “mundo exterior” só sería un “aspecto
das nosas sensacións”.
Polo tanto non é só unha loita pola defensa do marxismo fronte ó
idealismo, senón parte dunha loita política de maior calado, a que
emprende Lenin ca súa obra. Posición política que con grandes
dificultades consegue derrotar, no Congreso celebrado en xaneiro de
1909.
Respecto os “Cadernos Filosóficos” , publicados por
primeira vez en 1929, son resultado do estudo da “Ciencia da
Lóxica” de Hegel, Heráclito, Aristóteles e outros filósofos.
Nun contexto nas que as contradicións do imperialismo leva á Iª
Guerra Mundial e a Socialdemocracia votando en numerosos países nos
seus parlamentos os cretos para o rearme, en definitiva para que os
traballadores de diferentes países se mataran entre eles, defendendo
os intereses de quen os explotaba. Le a Hegel para comprender mellor
as contradicións interimperialistas e tentar superalas por medio da
revolución.
Sánchez Vázquez moi crítico con “Materialismo e
empiriocriticismo”, considera que nos Cadernos aparece un
Lenin máis maduro, que enriquece algunha das súas teses anteriores
e rectifica outras.
Mentres na obra de 1909 se centra na defensa do materialismo, nos
“Cadernos” na dialéctica, cuxa esencia considera se atopa na
“unidade dos contrarios” polo que afirma que “pode ser definida
como a doutrina da unidade dos contrarios”, dándolle ó
antagonismo, á loita, un sentido absoluto e a unidade a considera
relativa: “A unidade (coincidencia, identidade, equivalencia) dos
contrarios é condicional, temporal, transitoria, relativa. A loita
dos contrarios mutuamente excluínte é absoluta, como son absolutos
o desenvolvemento e o movemento”.
Nesta nova perspectiva revisa a súa teoría do “reflexo”,
exposta na obra de 1908 e subliña tres características do
coñecemento: 1) como proceso de desenvolvemento, 2) como actividade
do suxeito e 3) como proceso que inclúe á práctica.
Nesta obra, pensamento e obxecto se atopan en relación, pero
relación dinámica xa que a loita dos contrarios é eterna,
infinita, e tamén o debe se-las contradicións entre pensamento e
obxecto.
Pero o coñecemento tamén é activo, o que vai en contra do apuntado
en “Materialismo”, respecto ó reflexo pasivo, o reflexo no
espello que expresa o coñecemento como “calco”, “copia” ou
“imaxe” do mundo exterior.
Coñecemento agora como proceso no que se levan a cabo toda unha
serie de operacións para transforma-los datos iniciais, nun sistema
de conceptos, o nivel teórico. Dirá: “O pensamento ó
elevarse do concreto ó abstracto, non se afasta se é correcto (...)
da verdade, senón que se aproxima a ela” e asevera “O
coñecemento é o reflexo da natureza polo home. Pero non un reflexo
sinxelo, inmediato, total, senón o proceso dunha serie de
abstraccións, a formación e o desenvolvemento dos conceptos”.
Trátase di Sánchez Vázquez, da produción dun obxecto teórico, e
esta actividade teórica a vincula ca práctica. Sen a mesma non
haberá coñecemento.
E práctica para cambia-lo mundo. “O mundo non satisfai ó home e
decide cambialo por medio da súa actividade”.
Polo tanto a práctica a) é unha actividade que un home dirixe a
acadar un fin, b) na que se transforma o mundo obxectivo e c) cuxo
resultado e unha obxectividade verdadeiramente existente.
Deste xeito, agora si conecta cas Teses sobre Feuerbach propostas por
Marx e se converte no “teórico da praxe”.
En Galicia no mes de marzo de 2017.
No hay comentarios:
Publicar un comentario