<h1>O SUXEITO SOCIAL DO CAMBIO</h1>

Roberto Laxe

“Só en nome dos dereitos universais da sociedade pode unha clase determinada arrogarse o dominio universal. A enerxía revolucionaria e a conciencia moral do propio valor non bastan soamente para tomar por asalto esta posición emancipadora e, por tanto, para o esgotamento político de todas as esferas da sociedade no interese da propia esfera. Para que coincidan a revolución dun pobo e a emancipación dunha clase particular da sociedade burguesa; para que un estado da sociedade fágase valer por todos, todas as fallas da sociedade deben atoparse, á súa vez, concentradas noutra clase; un determinado estado debe ser o estado contra o cal é dirixido o ataque de todos, o que incorpora a traba imposta a todos; unha particular esfera social debe aparecer como o delito conocido de toda a sociedade, así que a emancipación desta esfera apareza como a emancipación universal cumprida por obra propia. Para que unha clase determinada sexa a clase liberadora por excelencia, outra clase debe, por tanto, ser a clase evidentemente opresora. O valor xeral negativo da nobreza e do clero franceses determinaba o xeneral valor positivo da burguesía, que era unha realidade e contrapúñase a aqueles”.

Cando Marx, na Introdución a Critíca da Filosofia do Dereito de Hegel, fala de “estado” refírese, non ao aparello institucional estatal, senón a sectores sociais que compoñen unha nación. Lembremos que esta obra esta escrita baixo o influxo directo da Gran Revolución Francesa, que comeza cando o “Terceiro Estado”, a burguesia e pequena burguesia, rompen cos “Estados Xerais” convocados polo rei, onde os outros dous “estados” son a aristocracia e o clero. A liberación do “terceiro estado” supuña a revolución, como se concretou na Convención que convocaron no Xogo de Pelota, para elaborar o que foi a Primeira Constitución burguesa de Francia: a Declaración Universal de Dereitos do Home e o Cidadán.

A burguesia, en 1789, falou en nome dos “dereitos universais da sociedade”, o que ao longo do século XIX significou o fin do feudalismo, a abolición da servidume e a exclavitud en todo o mundo, a reforma agraria e a conquista das liberdades democráticas e a separación da relixión/estado. Pero como “todo o que existe, merece perecer”, a máis de 200 anos desa gran revolución, a burguesia transformouse no seu contrario; de falar en nome dos “dereitos universais da sociedade”, pasou a falar en nome dos seus intereses de clase, cada vez máis estreitos e enfrontados aos “dereitos universais da sociedade”, á que pon o bordo do abismo.

Recambio no suxeito social do cambio

A burguesia asumiu ese papel revolucionario non por unha cuestión moral, voluntarista, senón porque coas súas medidas que xurdían das súas relacións sociais, significaban unha revolución fronte á anquilosada estrutura feudal e as sociedades pre capitalistas coas que conviviu; que eran freo obxectivo para o desenvolvemento da humanidade enviadas ao vertedoiro da historia pola burguesía coa súa revolución.

Da mesma maneira que a caída do Imperio romano arrastrou ao esclavismo, forma facil e barata de acumular riqueza, pero que por iso mesmo non axudaba en nada ao desenvolvemento práctico dos inventos que aforraban tempo de traballo. O escravo, a diferenza do obreiro actual, non tiña ningun interese subxectivo na mellora tecnolóxica, posto que o desenvolvemento non lle melloraba en nada as súas condicións de vida; o fin e o cabo ele mesmo era umha propiedade mais do dono da terra, e tan prescindible como calquera animal ou ferramenta que houbera.

Da mesma maneira que a incapacidade do feudalismo, durante séculos, para dotarse dunha verdadeira estrutura unificada, nacional, permitiu o desenvolvemento dunha burguesia comercial asentada nas incipientes cidades (burgos), que máis tarde ou cedo chocarían coas formas caducas da produción feudal baseadas na rapina militar e a economía de subsistencia.

Desta maneira, a burguesia sento as bases do recambio no suxeito social, ao chocar con esas estruturas anquilosadas de propiedade da terra improductiva e grandes masas campesiñas ás que se lles extraía o sangue a través de impostos, xa fose en especias (calquera das variantes dos contratos forais) ou pola servidume directa, que atábaos á terra.

O capitalismo supera a forma militar do enriquecemento, e transfórmao nunha forma económica. Ao liberar aos escravos do propietario, ao liberar ao servo do aristocráta, ao liberar á terra da produción para a subsistencia e pola ao servizo do mercado, os capitalistas apropiáronse das dúas forzas produtivas fundamentais, a forza de traballo do ser humano e a terra.

Pero faino, por dicilo á maneira conspiranoica, dunha maneira moi sibilina. O contrato de traballo é unha relación supostamente “libre” entre o propietario da forza de traballo e o propietario do capital, que establecen unha relación que, din, beneficia os dous. E en algun sentido é certo; todo desenvolvemento tecnolóxico obxectivamente favorece a liberación da necesidade de traballar, posto aumenta a capacidade produtiva do sistema. Desta maneira o traballador ou a traballadora implícase subxetivamente no desenvolvimento tecnolóxico, pois intúe que a pesar de ver na maquina como un inimigo, de últimas, favoréceria-lle nas súas condicións de vida, se fose el que controlara as maquinas, e non estivesen o servizo do lucro privado.

Por iso o problema do avance tecnolóxico non é “asexuado”; a tecnoloxía, os avances cientificos, calquera que sexa, non son nin bos nin malos en se mesmos. Por ser abertamente polémico cos que queren porlle portas ao mar do coñecemento humano, desde a nanotecnoloxía ata os transxénicos, desde a enerxía nuclear ata o gráfeno, calquera avance tecnolóxico pode ser (seica esquecemos xa a diferenciación aristotélica de “en potencia” e “en acto”) unha bendición para a humanidade. Dito dunha maneira gráfica, alguén pode criticar por reaccionaria a Marie Curie por descubrir a radioactividade ou a Einstein por sentar as bases da enerxía nuclear. Quen pense así, ten máis de Torquemada, así sexa adornado polo ecoloxismo ou decrecimiento, que de Copernico ou Galileo.

A burguesia, coa súa revolución, abriu estas portas ao desenvolvemento tecnolóxico do ser humano; pero fíxoo como propietaria dos medios de produción, polo que substituíu ás clases dominantes previas, aristocracia nalgúns casos, esclavistas noutros, no dominio da sociedade. Foi unha revolución nas formas, pero reacción no seu contido de clase que co tempo ha ido tomando o dominio da contradición. Na fase imperialista do capitalismo esta contradición entre unhas formas revolucionarias e un contido explotador resolveuse a favor desta ultima.

Outro cambio de suxeito social

O capitalismo actual é un freo ao verdadeiro desenvolvemento das forzas produtivas, pero non no sentido economicista que lle imprimiu o stalinismo, confundindo “forzas produtivas” con aparello industrial; senón no sentido humanista que sempre tivo en Marx e o propio Engels, como capacidade produtiva do ser humano. Cando Marx e Engels dicían que as dúas forzas produtivas máis importantes eran “o ser humano e a terra” non se referían, obviamente, ao vulgarización stalinista; senón que resaltaban o papel de traballo humano no desenvolvemento da sociedade.

Por iso, cando falan do choque entre as forzas produtivas e as relacións sociais de produción faise táboa rasa de que tanto un como o outro, falan de seres humanos. Que autores supostamente marxistas como Michael Löwy simplifique esa contradición, para xustificar o ecosocialismo, esta avalando as mentiras dos medios burgueses contra o marxismo, reducíndoo a unha teoría económica, que ademais, dinnos que demostrou o seu fracaso nos “estados do socialismo real”.

O choque entre as forzas produtivas e as relacións sociais de produción pódese reducir a un choque entre capacidades humanas, “o ser humano” e a súa capacidade para producir valores de uso que melloran as súas condicións sociais; o que inclúe por principio, a propia continuidade da especie, por iso é polo que a ecoloxía sexa parte indisoluble da loita polo socialismo: non existe socialismo que non sexa ecologico, e as relacións que eses seres humanos estableceron para producilas nun momento histórico concreto.

O capitalismo, á vez que sentaba as bases para o desarollo humano liberando as forzas do esclavismo e a servidume -isto é o que significa nun momento histórico concreto “falar en nome dos dereitos universais da sociedade”-, sentaba as bases do seu contrario, pois os puña en función dos seus intereses particulares, da propiedade privada dos medios de produción e distribución. Cando este período histórico cambia, e o capitalismo libérase das trabas precapitalistas, deixa de “falar en nome dos dereitos universais”, para falar de “os seus” dereitos particulares.

En 1917 unha nova clase comezou a falar “en nome dos dereitos universais da sociedade”, a clase obreira. E fíxoo cunha forza que estremeceu ao mundo. Na clase obreira todos os oprimidos, desde os pobos saqueados ata as mulleres, atoparon o vehiculo para sentar as bases da súa liberación. Isto é o que significa “falar en nome de...”, ou seica son casualidade que en 6 meses, a ditadura do proletariado na URSS tomase medidas a favor dos oprimidos máis profundas e radicais que todos os gobernos burgueses, ata os máis democráticos, ata hoxe, cen anos despois?.

Non é casualidade que en 1917 tomásense medidas de dereitos á independencia para os pobos, de conquistas para as mulleres que nin en soños se expuñan naquel momento (e agora estanse perdendo), para os homosexuais, foi o primeiro estado que a despenalizó, fronte á Cuba revolucionaria que a mantiña penalizada, e, logicamente, para a clase obreira?. A revoluciòn de Outubro foi, parafraseando a Marx, “o valor positivo do proletariado” fronte ao “valor xeral negativo do capital e a burguesía”. E da mesma maneira que esta falo en nome de toda sociedade fronte á aristocracia e o esclavismo, agora é a clase obreira a que fala en nome de toda a sociedade.

A base material deste recambio no suxeito social

En 1917 a clase obreira levantou a bandeira de “os dereitos universais da sociedade”, e en 1991 esa bandeira foi destruída, e os seus anacos caeron na cabeza, non dos responsables da destrución de todas as conquistas da clase obreira, a burocracia soviética, senón de moitos dos que dicían levantala denunciando esa burocracia.

Todo un sector da esquerda revolucionaria, autocalificada de marxista, foise tras consígnas da burguesia sobre o economicismo e productivismo marxista, sobre o fin da historia, sobre a superación da loita de clases polo traballador difuso ou as multitudes. Nunha dexeneración intelectual do marxismo, confundíronse as partes co todo; ou para ser màs precisos, desapareceu o todo, a clase obreira como clase revolucionaria que “fala en nome dos dereitos universais da sociedade”, e quedaron as partes: os sectores oprimidos da sociedade capitalista. Cada un deles ofreceuse como alternativa ao baleiro provocado pola dexeneración estalinista do primeiro estado que representou a esa clase social.

Estes sectores, como bos criticos parciais, tenden á metafisica nas súas criticas ao marxismo, a Marx e a Engels, a Lenin e Trotski, a Rosa Luxemburgo e a Gramsci, e o que é peor, tenden á metafisica ahistorica nas súas criticas aos estados xurdidos desas revolucións, cando lles critican o productivismo e o industrialismo.

Imos ver... Ninguén pode xustificar os crimenes das burocracias stalinistas, polos desaguisados industriais que cometeron, comezando polo aumento dos sufrimentos da propia clase obreira a través do stajanovismo; promovidos por unha condución burocrática e contrarrevolucionaria da economía. Pero non se pode esquecer ao criticar a estes estados, so pena de caer no outro extremo reaccionario da abstracción, que viñan de sociedades que estaban a saír, en moitas ocasións, do neolitico, do nomadismo, do esclavismo, o sistema de castes, e de estados industrializados en moi pequena medida, sempre ao servizo dos intereses de potencias imperialistas. Desde a Rusia Zarista, ata o Vietnam dos 70, estamos a falar de sociedades onde a clase obreira era minoría, e aínda así, encabezaba revolucións.

Nas súas criticas aos marxistas clásicos vólvese a caer no mesmo método reaccionario por metafisico, sacalos de contexto histórico: a súa vida desenvólvese, especialmente no caso de Marx e Engels, nun contexto en que o capitalismo é cousa de dúas potencias: Gran Bretaña e Francia, á que progresivamente se van incoporando EE UU, Alemaña, Italia, Xapón,... Onde os desastres ecolóxicos do capitalismo aínda son moi limitados, e aínda así denunciados por Engels e Marx, cando se refiren a as condicións insalubres dos barrios obreiros da gran potencia industrial, Gran Bretaña, ou do mesmo empobrecimiento da terra pola entrada do capitalismo na propiedade agraria.

Como estes criticos leron a Marx, aínda que dubido que entendesen algo máis que catro xeneralidades, teñen que recoñecer que é o analisis da acumulación de capital, a lóxica do beneficio por encima de todo e a tendencia á mercantilización da sociedade, o que está na base dos desastres ecolóxicos actuais. Pero como a estes sectores háselles caído na cabeza os restos das bandeiras vermellas da URSS, tiraron a parte humana da esa lóxica capitalista, a explotación da clase obreira como eixo necesario da acumulación, da logica do beneficio e a tendencia á mercantilización que se chama alienación, cosificación e reificación.

Ao perder de vista esta base material do “estado” que pode falar en nome dos dereitos universais da sociedade, a súa critica aparentemente progresiva queda un analisis economicista, que non levanta unha alternativa global á sociedade, senón un parcheo sectorial.

A estas alturas da crise do capitalismo, social, economica, ecolóxica e por onde se mire, que nos pon ao bordo do abismo, o problema non está en preguntarse cales son os males do sistema; son máis que evidentes... A pregunta é que “estado”, que clase social pode galvanizar os “dereitos universais da sociedade”, dos desastres ecolóxicos, da opresion da muller e as minorias raciais, dos pobos, etc.

Porque a formulación de Marx na Introdución a Critíca á Filosofia do Dereito de Hegel é ben hegeliana, só que nunha perspectiva materialista; o todo é superior á suma das partes; pero é unha superioridade dialéctica, non aritmética. Non é a suma de todos eles o que converte un programa en revolucionario; senón que ese programa é revolucionario cando vai á raiz do problema, é radical en sentido etimológico da palabra. Todo o mundo recoñece, e niso se hai unidade, que é a propiedade privada dos medios de produción, distribución e financeiros os que estan na raiz da explotación e a opresión.

Imos agora á segunda parte da proposición de Marx para definir unha “clase” como revolucionaria. “(...) para que un estado da sociedade fágase valer por todos, todas as fallas da sociedade deben atoparse, á súa vez, concentradas noutra clase”; así, da mesma maneira que “O valor xeral negativo da nobreza e do clero franceses determinaba o xeneral valor positivo da burguesía, que era unha realidade e contrapúñase a aqueles”, a explotación da clase obreira, comezando polos seus sectores máis oprimidos como as mulleres traballadoras dos estados semicoloniales (maquilas, fabricas das multinacionais deslocalizadas, ...) concentran todas as fallas da sociedade, desde a explotación de clase ata a opresión como mulleres ata o vertedoiro da industria.

A clase obreira, na súa explotación, concentra e combina todas as opresiones da sociedade burguesa; por iso non lle custou ningun esforzo á clase obreira rusa adoptar as medidas que adoptou no seis meses que seguiron á toma do poder... Estaban a falar en nome “dos dereitos universais da sociedade”, que na decadencia do capitalismo ten un nome, socialismo. Por iso, tentar evitar por calquera via intelectual ou política, o recoñecemento de que o todo de clase obreira é superior á suma aritmética das partes oprimidas, só conduce ao neoreformismo, a tentar buscar solucións parciais,

O programa da transformación socialista da sociedade é o programa que fala en nome deses dereitos universais, onde hai que integrar con toda a súa plenitude as partes que o integran. O todo non anula as partes, só intégraas e dálles unha coherencia na súa loita.

En Galiza no mes de marzo de 2017