Xulia
Mirón e Roberto Laxe
Fai
xa bastantes anos, desde mediados dos 90 aproximadamente, a
resistencia ao capitalismo atópase nunha encrucillada; entre manter
o que se deu en chamar, as “vellas formas de organización”, os
partidos políticos, e as “novas formas de organización”, é
dicir, os movemento sociais.
No
ano 2000 James Petras fixo unha severa critica aos organismos que,
naquel momento levantábanse como alternativos aos partidos, as ONGs;
que se diseminaron por todo o mundo ao servizo dunhas concepcións
políticas baseándose no rotundo rexeitamento á loita de clases
como motor da transformación social. A crise dos últimos anos
confirmou a tese de Petras, as ONGs non eran máis que substitutos do
estado, alí onde este deixaba de cumprir un papel no benestar da
sociedade, e como tales axentes prácticos e ideolóxicos da
privatización ao servizo das multinacionais e as grandes potencias.
Pero esta ideoloxía baseada na negación da loita de clases como motor da historia ten unha inercia moi forte, trasladándose á actualidade a través dos movementos sociais. Neste texto tentaremos ver se é real, a que fenómenos sociais responden os movementos sociais e, sobre todo, que alternativas existen.
Neoliberalismo e individualismo
Unha
das consecuencias da restauración do capitalismo nos estados
“socialistas”, asociando stalinismo a socialismo, e da reacción
neoliberal dos anos 90 foi o triunfo do individualismo a todos os
niveis, que se expresa nese saco sen fondo que son os “movementos
sociais” que xorden ao redor de cada reivindicación. O
neoliberalismo non é só unha teoría económica, mas tamén unha
filosofía que recolle o “vello” individualismo co que a
burguesía enfrontou o feudalismo, nas condicións da decadencia do
capitalismo como sistema social.
A
burguesía, no seu ascenso revolucionario, reafirmou o individuo e as
súas liberdades, como bandeira da defensa da propiedade privada
burguesa fronte ao autoritarismo do sistema feudal. Mentres a
aristocracia baseaba a súa riqueza na forza bruta, o rei era o
“primus inter pares”, ou o que traducido á realidade, o que era
capaz de imporse entre os demais aristócratas pola súa forza
militar ou pola súa astucia, a burguesía precisaba de marcos
legais, “pacíficos” e estables, nos que resolver as relacións
de forza entre os capitalistas, e para iso era imprescindible a
democracia; nun principio o voto era censitario, só podían votar os
homes libres e propietarios. Para a aristocracia a liberdade
individual non era necesaria para nada, salvo “a súa” liberdade
para saquear territorios veciños, imporse pola forza das armas e
roubar todo o que puidesen.
A
riqueza do señor da terra viña, en fin, da aplicación da forza
fronte aos demais señores feudais / aristócratas e fronte aos
campesiños, aos que se lles impuñan as súas ataduras á terra do
señor para o que servía; polo que non tiñan o menor interese no
desenvolvemento da produtividade nin na mellora das condicións de
traballo. En todo caso, para mellorar o que os campesiños facían
era “esconder” como boamente puidesen o produto do seu traballo
ao recadador do señor da terra. O campesiño non era explotado
economicamente no sentido capitalista, senón oprimido polos
impostos, saqueado no que era da súa produción, aínda que a terra
fose do señor.
As
relacións de produción capitalistas son o contrario, baséanse na
explotación económica directa. Non nacen da forza bruta -aínda que
a utilice para manter a orde-, senón na suposta liberdade das partes
para contratar. O capitalista vai ao mercado de traballo e o
traballador/a, “libremente”, contrata con el un prezo pola súa
mercadoría. Pero a mercadoría do traballador/a non é o produto do
seu traballo, como o artesán ou o campesiño, senón a súa forza de
traballo; a súa destreza no traballo coa medida do tempo necesario
para a produción. O produto do seu traballo que se vende no mercado
(a mercadoría) non é da súa propiedade, senón do dono do capital
e os medios de produción (o capitalista), e este “devolve” ao
traballador/a unha parte do prezo en forma de salario (por iso clase
asalariada), quedándose el co resto.
O
produto do traballo (a mercadoría) no capitalismo é a quintaesencia
da aliñación do traballador/a, posto que aínda que é froito do
seu esforzo, aparece ante el mesmo e a sociedade como propiedade do
que só achega capital; alén máis, el mesmo aparece como un custo
de produción, cando é o traballo humano, non o capital, quen xera a
riqueza que se apropia o dono do capital, o burgués ou capitalista.
Pois
ben, esta diferenciación social, de clase, que durante anos se
recoñecía claramente na sociedade, co triunfo do neoliberalismo
desapareceu... disolvéndose nunha suma de individuos que
“libremente” ían ao mercado de traballo a vender a súa forza de
traballo. Os anos 90 foron para a conciencia de clase un verdadeiro
buraco negro polo que desapareceu o carácter colectivo da loita
social e a alternativa ao capitalismo.
O
capitalismo, a pesar de todos os seus desastres, significou un salto
adiante no progreso humano fronte aos modos de produción previos, o
escravismo e o feudalismo. De feito nos últimos 200 anos a
humanidade avanzou, para ben ou para mal, máis en todos os terreos
que nos últimos 10 mil anos. Para ben ou para mal o control de
pragas como a peste ou as vexigas, ou o aumento da esperanza de vida
é un progreso real da humanidade que non se podería dar nos réxime
previos, o feudal ou o escravismo.
Pero
as mesmas condicións que xeraron estas melloras, as leis do
capitalismo, agora, pola súa decadencia absoluta consecuencia das
súas contradicións internas, están en perigo -o capital parece
metido nunhas areas movedizas, que cada vez que se move para saír,
máis se afunde-. O capitalismo ten un grao de descomposición tan
grande que todas as conquistas que o mesmo “provocou”, as
contamina e ameaza á humanidade cunha volta atrás de séculos,
á barbarie.... De feito, no século XX o capitalismo xa abocou á
humanidade á barbarie xeral en dúas ocasións (as dúas Guerras
Mundiais), e a súa decadencia empurra a cada vez máis países a
afundirse na barbarie, países que eufemísticamente o sr Bush chamou
estados “errados”. Un camiño que parecía reservado ao chamado
“terceiro” mundo, pero que agora comeza a instalarse na vella
Europa: as guerras na ex Iugoslavia, agora Ucraína.
O
neoliberalismo, ao ser unha ideoloxía burguesa nesa fase de
decadencia, non podía ser máis que unha farsa do liberalismo
orixinal.... Até as persoas que representan un e outro son o oposto:
como comparar a un Robespierre, un Thomas Jefferson, un Lincoln, un
Martí, ou un Adam Smith, Ricardo ou os filósofos da Ilustración,
teóricos todos eles do individualismo burgués, cos Bush, Obamas,
Fukuyamas, Krugmann, Merkel, Reagan, Thatcher, etc., actuais. Os
primeiros teorizaron e dirixiron a construción dunha nova sociedade
que acababa cos restos das sociedades feudais e escravistas; os
segundos son os representantes desa mesma clase social ao final do
seu ciclo histórico, na súa decadencia; e ponnos no camiño da
barbarie, se a revolución socialista non o impide.
Os 90: o divorcio entre a actividade política e social
Esta
farsa (e os farsantes que nos dirixen) condúcenos de cabeza a un
novo drama, ao drama histórico por excelencia, a vitoria do
neoliberalismo supuxo a desaparición da conciencia de clase, é
dicir, da conciencia de que a saída á decadencia social é
colectiva. Isto traduciuse nun divorcio entre a actividade política
da clase traballadora e a “política” institucional.
O
triunfo do individualismo inherente ao neoliberalismo supón o
abandono da actividade política, entendida como se entendeu
historicamente como un interese pola “res publica”. As masas
traballadoras, pola perdida do referente social alternativa ao
capitalismo víronse reducidas a individuos que buscaban a
satisfacción das súas necesidades a través do consumo, caeron na
apatía política, no desinterese,... deixando o seu “representación”
en mans das burocracias dos partidos, convertidos en maquinas
electorais; até a terminoloxía política encheuse de lugares comúns
da propaganda comercial, “nichos de votos”, “eslógans”,
etc., etc.
A
apatía política da clase traballadora traduciuse, inexorablemente,
no baleiro dos partidos de esquerda; e o desclasamento da sociedade,
converteuse nun retroceso de séculos: a clase traballadora
individualizada, “en si”, no colmo da confusión non tiña ningún
problema en apoiar a partidos da clase inimiga... Ao non recoñecer
que existan clases inimigas (loita de clases), non hai fronteiras
sociais e por tanto sectores da clase traballadora poden apoiar a un
partido burgués sen que salten todas as alarmas. Incluso o
“sindicalismo” perdeu este carácter de defensa dos intereses
dunha clase, para se converter nun grupo social de presión.
Desta
maneira, 150 anos de desenvolvemento da conciencia de clase polo
desaugadoiro. A gran vitoria que foi a construción da I
Internacional, o tremendo salto que supuxo a construción da II
Internacional, que en ocasións chegou a constituír un “estado
dentro do estado” (o SPD alemán previo á I guerra mundial) e,
sobre todo, o xiro histórico que foi a revolución rusa -só
comparable á revolución francesa de 1789-, cando a clase obreira
afírmase como clase dominante fronte á burguesía, desapareceron
dunha plumada ao longo dos 90. Verdadeiros “anos escuros” para a
loita da clase obreira e para a súa conciencia como clase
diferenciada na sociedade.
Os ocos da explotación: os movementos sociais
Que
a clase obreira non teña conciencia da explotación non quere dicir
que non exista... antes ao contrario, a falta de conciencia de clase
favorece o aumento da explotación ao ter indefensa á clase obreira.
Como di o financeiro Warren Buffet, como que non existe loita de
clases, existe “e imola gañando nós, porque sabemos que existe”.
Ao
manterse a explotación, só que sen conciencia de que sexa
explotación capitalista, fai que os elementos de resistencia
exprésense de maneira desvirtuada; por camiños moi intrincados, e
na maioría das ocasións en aspectos parciais como a “exclusión
social”, a “marxinación” de capas da sociedade ás que non se
lles recoñece como clase obreira (os / as inmigrantes!), etc. Estas
parcelas sociais de resistencia á opresión como o feminismo, o
sindicalismo, o ecoloxismo, o consumo responsable,... dan orixe a
concepcións parciais da loita social e a organizacións que
enfrontan exclusivamente esas manifestacións da explotación
capitalista. É o que moitos chaman os “movementos sociais”. A
estas alturas da crise, existen tantos movementos sociais como
manifestacións da decadencia do capitalismo hai: calquera
agrupamento de activistas que enfronta unha reivindicación
insatisfeita “auto converte-se” en movemento social, nun proceso
de compartimentos estancos organizativos que dificulta a comprensión
do todo que é o sistema capitalista.
Este
fenómeno vese alimentado pola cooptación e institucionalización
por parte do sistema das organizacións sociais, dos verdadeiros
movementos sociais, que renuncian a dar unha perspectiva máis ampla
que a meramente institucional ás reivindicacións sociais. De aí a
confusión nas cabezas desas persoas que “auto constitúen-se” en
movemento social.
En
realidade, na maioría dos casos, non son movementos sociais, senón
a expresión máxima da crise da esquerda, incapaz de levantar unha
alternativa de conxunto ao sistema. Margaret Thatcher dixo nos 80 que
“non existía alternativa global ao capitalismo”, a esquerda
creuno, e os dirixentes postmarxistas ou ex marxistas apostaron
porque así fose, renunciando á transformación socialista da
sociedade.
O que é un movemento social
Para
saber de que discutimos, tras vinte anos de confusións conceptuais
que dilúen os movementos sociais en agrupamentos organizativos de
activistas ao redor de consignas e reivindicacións particulares, é
necesaria unha volta á lóxica formal, ao seu primeiro principio, o
de identidade (A igual A). Desde un punto de vista literal, movemento
social é o movemento dun sector social, sexa o camiño que este
adopte. A=A, movemento social igual a movemento dun sector da
sociedade.
O
termo movemento social foi introducido por un autor alemán, do
século XIX, von Stein en 1846, que o definiu como unha “aspiración
de sectores sociais -clases- de lograr influencia sobre o estado,
debido ás desigualdades económicas, políticas e sociais”.
Saltando
ao presente xorde a pregunta; é un movemento social o movemento ao
redor dunha consigna, dunha reivindicación particular? Desde un
punto de vista formal, si; é obvio, pois implica un movemento; pero
desde un punto de vista máis xeral, mesmo desde a definición de von
Stein, non se expresa o outro polo da definición; un movemento o é
dun sector da sociedade. Para desentrañar o misterio hai que
escudriñar tras esa consigna ou reivindicación particular: que
sector / clase social está implicada. Porque a definición ten dobre
circulación, é un movemento dun sector social concreto; non un
movemento ao redor dunha idea.
Así,
se só deixásemos a primeira parte da definición, sería unha
análise superficial do movemento, diríanos cales son as
reivindicacións, as esixencias, as persoas activistas que as
defenden; pero non cales son as raíces estruturais da sociedade na
que se apoian. Non responderían á pregunta, de onde xorden esas
reivindicacións, se da cabeza dos compoñentes do movemento, ou de
necesidades reais na sociedade, en calquera dos seus sectores /
clases.
A
diáspora social xerada polo triunfo do neoliberalismo e a ideoloxía
que o anima –“non existe alternativa global ao capitalismo”-,
alimenta, e de que maneira, a aparición de movementos sociais por
todas as partes. Esta diáspora foméntana os ideólogos neoliberais,
a través dos chamados think thank, onde se xeran as máximas que
logo se repetirán a través dos medios até a saciedade e até
convertelos en “verdades”: “a clase obreira ten desaparecido”
(o Adeus ao Proletariado de Alain Touraine), “a loita de clases non
existe”, “o socialismo morreu e o fin da historia” (Fukuyama),
“o marxismo é, como máximo, unha teoría económica” (os
profesores e facultades de medio mundo), etc., etc. Pero a
responsabilidade de que estas “verdades” convértanse en
criterios de actuación na esquerda, téñena os ideólogos e os
dirixentes desa esquerda que trasladan á clase obreira, á mocidade
esas máximas, créndose as falacias creadas desde os think thank do
capital.
Disólvese
desta maneira a ligazón entre reivindicación e clase social,
aparecendo a primeira como unha idea que agrupa indistintamente á
súa orixe de clase a diversos sectores sociais. Ao desaparecer esta
ligazón, atopámonos con que calquera reivindicación pode xerar
unha organización que se autocualifica como “movemento social”,
agudizando máis a dispersión fronte ao capitalismo que o ordena
todo.
As
organizacións sociais xa non se constrúen a partir da homoxeneidade
que dá o expresar os intereses dunha clase social ou, como moito, un
sector social como unha nación, un xénero, unha raza; senón a
partir do reagrupamento de núcleos de activistas ao redor dunha soa
idea. Un movemento non é, xa, un movemento dun sector social unido
polas desigualdades sociais, e que reflicta as súas aspiracións
fronte ao estado, como afirmaba von Stein, senón grupos heteroxéneos
de persoas aos que une unha idea común, confundindo movemento social
coas organizacións e reivindicacións que poida xerar.
Movementos sociais vs partidos
A
dispersión pode levar a extremos absurdos que nunha situación como
a actual onde a clase obreira actúa disolta neses movementos,
redunde na perdida total da perspectiva de conxunto; convértese así
a resistencia ao capitalismo nun saco de reivindicacións parciais
sen ningunha conexión interna real. É o triunfo total do
neoliberalismo e do idealismo, posto que unha suma de individuos
poden presentarse como un “movemento social”.
O
movemento social baséase na suma aritmética de agredidos polo
sistema, e cada sector, cada grupo de individuos, cre ter a
alternativa para a sociedade. Só que ao ser parcial a súa análise,
aparece como unha serie de compartimentos estancos con escasos vasos
comunicantes entre eles.
Os
partidos, como organismos que expresan os intereses e necesidades de
sectores sociais concretos teñen a obriga de presentar proxectos
globais á sociedade; a ruptura desta relación entre partido e
sector social tradúcese, inexorablemente, na desaparición do
partido: a función fai ao órgano, se a función e órgano non se
corresponden, é o órgano o que desaparece, pois a función
responden a unha necesidade social, o órgano non é máis que a súa
expresión nun momento dado.
Este
carácter totalizante das perspectivas dos partidos fainos aparecer
como inimigos ante os movementos sociais, posto que manifestan dúas
formas opostas de razoar: os movementos sociais sectorializan a
resposta que os partidos pretenden globalizar. Esta claro que o que
fagan os partidos da burguesía é, neste caso, indiferente ao non
afectar as relacións entre a clase obreira e as súas organizacións.
O problema xorde cando son os partidos que se reclaman da
transformación social os que entran no camiño da
institucionalización e o electoralismo, alimentando coas súas
actitudes a apatía da clase obreira e o divorcio entre o partido e
os sectores sociais que di representar.
Por
estes ocos entran o movemento sociais, para ocupar o baleiro deixado
polos partidos institucionalizados, que adoitan enfrontar o problema
dunha maneira oportunista, conciliando co peor das teorías que
proveñen deses movementos, o seu carácter “parcial”, e
rexeitando o que teñen de progresivo: unha critica implícita ou
explícita á súa institucionalización.
Un
exemplo recente, moi estendido no estado español, a loita contra os
desafiuzamentos. É a renuncia da maioría das Asociacións de
Veciños o que permite o crecemento do movemento Stop Desafiuzamentos
como “movemento social”. A súa existencia seria impensable se as
A VV dos barrios obreiros, e as organizacións sindicais, cumprisen o
papel que historicamente cumpriron, a defensa dos veciños, das súas
necesidades como habitantes dos barrios obreiros e populares. Ao non
facelo, procesos como Stop Desafiuzamentos entran a cubrir o espazo
que deixan baleiro.
Por
iso, que as organizacións políticas e sociais que responden a estas
necesidades destes sectores sociais estean institucionalizadas,
cooptadas polo sistema, non os fai desaparecer; nin converte ás
organizacións que ocupan os espazos baleiros que deixan as
reivindicacións insatisfeitas en novos “movementos sociais”: son
os vellos con novas formas. Dito doutra forma, non deixan de ser
manifestacións organizativas, parciais, dos verdadeiros movementos
sociais estruturais.
Reconstruíndo as relacións entre partido e movemento social
O
retroceso que significaron os anos 90 provocou a apatía nas masas
traballadoras, reducidas á individualidade máis absoluta, o que as
divorciou da actividade política, da participación nos partidos.
Estes, pola súa banda, nunha deriva institucionalista aguda
separábanse das súas bases sociais, nun proceso que se
retroalimentaba... ao final, os partidos son meras maquinas
electorais e punto nos que o programa político é un mero “anzol”
para pescar votos.
A
reactivación dos movementos da sociedade fronte ao capitalismo, a
comezos do século XXI, cos Foros Sociais e as mobilizacións
antiglobalización, produciuse polos ocos que as forzas da esquerda
institucional foron deixando, provocando o crecemento exponencial dos
chamados “movementos sociais”, herdeiros das ONGs que aparecen xa
como o que son, axencias das grandes potencias. Aínda que os
movementos sociais rompen con esa “institucionalización” e
instrumentalización das ONGs, incorporando unhas perspectivas
transformadoras; non deixan de manter no seu código xenético a
visión parcial, sectorial, da sociedade capitalista como unha suma
aritmética de “opresións”.
Para
restaurar a relación entre ambos os mundos é unha obriga volver ás
definicións orixinais de movemento social, que son aqueles que
expresan as aspiracións dos sectores sociais, das clases, ao redor
dos seus obxectivos. Para iso é preciso restaurar a concepción da
sociedade burguesa como un todo dividido en clases sociais, xurdidas
ao redor dunhas condicións económicas concretas.
Fronte
á concepción teórica na que se basean os ideólogos dos movementos
sociais, de que a sociedade actual é máis complexa nas súas
relacións sociais, hai que afirmar xusto o contrario: non confundir
cambios xurídicos con cambios reais, o capitalismo tende a
homoxeneizar á sociedade en dous polos, dúas clases económicas
fundamentais, os propietarios dos medios de produción e
distribución, os seus xestores e servidores, e os que só posúen a
súa forza de traballo, vivindo da súa venda, o salario. Son os
“vellos” capitalistas e os “vellos” asalariados / as, baixo
cuxa presión tenden a desaparecer todos os demais sectores sociais
intermedios como os pequenos propietarios rurais e urbanos.
Retomando
o comezo, é a desaparición da conciencia de clase desa maioría
asalariada a que permite e abre as portas á proliferación de
“movementos sociais” que non reflicten sectores sociais, senón
reivindicacións insatisfeitas pola institucionalización das
organizacións tradicionais. Sobre estas reivindicacións
insatisfeitas agrúpanse algunhas persoas e cualifícanse como un
“movemento social”, cando en realidade é unha suma individual de
persoas que coa mellor vontade, cren estar a enfrontar ao
capitalismo.
Para
restaurar a relación entre o partido e os movementos sociais é
necesario romper coa institucionalización que esclerotiza ao
partido, levándoo polo camiño dos marcos burgueses do estado, e
separándoo da súa base social. Só un partido que se expoña a
transformación socialista da sociedade, como un todo que incorpora
aos sectores oprimidos, será capaz de reconstruír os movementos
deses sectores sociais no único sentido posible, o da revolución
socialista.
Ese
partido debe explicar pacientemente que a liberdade dos pobos, a
igualdade de xénero e raza, a liberdade sexual, de creación
artística, non caben nun mundo capitalista,...polo que a tarefa é
destruílo. Así mesmo, ten que explicar que o socialismo é
impensable sen eles. Pero tamén ten que explicar que só unha clase
pode encabezar a súa construción, a clase obreira; mais non por un
motivo mesiánico, senón polo papel obxectivo que cumpre na
sociedade burguesa
“Só
en nome dos dereitos universais da sociedade pode unha clase
determinada arrogarse o dominio universal. A enerxía revolucionaria
e a conciencia moral do propio valor non bastan soamente para tomar
por asalto esta posición emancipadora e por tanto, para o
esgotamento político de todas as esferas da sociedade no interese da
propia esfera. Para que coincidan a revolución dun pobo e a
emancipación dunha clase particular da sociedade burguesa; para que
un estado da sociedade fágase valer por todos, todas as fallas da
sociedade deben atoparse, á súa vez, concentradas noutra clase
(...) Para que unha clase determinada sexa a clase liberadora por
excelencia, outra clase debe, por tanto, ser a clase evidentemente
opresora” (K Marx, Introdución para Critícaa da Filosofía do
Dereito de Hegel).
A
clase obreira é hoxe e máis aló das modificacións xurídicas que
na relación laboral pódanse introducir, a clase que se opón polo
vértice á clase opresora. Non quere dicir que non existan outras
opresións, senón que é a explotación da clase obreira a que
concentra todas as fallas da sociedade burguesa. Por iso, a clase
obreira cando adquire conciencia do seu papel na sociedade, e aparece
como tal coa súa loita e organización, arrastra tras de si ao
conxunto dos oprimidos.
Pero
para iso, a clase obreira ten que falar en nome dos dereitos
universais da sociedade, da liberdade dos pobos, da igualdade, etc.
Se non o fai así, e reclúese no sindicalismo e o corporativismo,
esta traizoando o seu propio papel histórico como clase liberadora
por excelencia e deixando en mans doutros ese papel. Un partido
revolucionario que non entenda esta dialéctica non merece chamarse
revolucionario; senón que se converterá nunha seita reformista
máis.
Galiza,
mes de setembro de 2014
No hay comentarios:
Publicar un comentario