Carlos Dafonte.
O 27 de abril de 1937, ás
4'15, aquel cerebro que o fiscal que o acusou no xuízo celebrado en
1926, dixo que había que conseguir que non pensara máis, deixou de
facelo. Case sen contactos ca súa familia, só o seu irmán Carlo,
Gennaro ó que lle unían maiores afinidades políticas, tívose que
exiliar nos primeiros anos do fascismo e estaba a loitar na guerra
civil española contra o franquismo e rotos os vínculos ca
organización política da que fora secretario xeral, explica que ó
seu enterro só asistiran o devandito irmán e a súa cuñada
Tatiana.
Morría cecáis, o home cuxas ideas máis se teñen distorsionado, utilizado as veces dun xeito deturpado, para apoiar aventuras reformistas de toda laia; hai que recoñecer que posiblemente a isto axudou o xeito no que traballou os últimos anos da súa vida, nos que realizou a súa obra teórica, os “Cadernos da Cárcere”, nas penitenciarias do fascismo, sometido a constante vixilancia, tendo moitas veces que inventar termos e conceptos para podela sortear.
Non hai que esquecer, en
primeiro lugar, que con anterioridade a súa detención a obra
teórica era cativa, estaba formada por un conxunto importante de
artigos, onde se pode ir observando a súa evolución político
-ideolóxica, informes, e unha única obra, inacabada, “Algúns
temas da cuestión meridional”. En segundo, que a primeira edición
dos “Cadernos” publicada pola editorial Einaudi en 1949, foi
sometida, coñeceuse moito máis tarde este feito, a censura, tanto
por Palmiro Togliatti, secretario xeral do PCI, como pola comisión
do PCUS formada ó respecto, que os tiveron no seu poder desde 1939,
e elimínanse as partes “non útiles para o partido”, pero
recollendo outras para a nova formulación do PCI sobre a “democracia
progresiva”, que se lanza á sociedade italiana desde 1943;
recóllense algunhas ideas de Gramsci : o novo estado caracterizado
pola hexemonía da clase obreira, grazas a contribución dos
intelectuais; a identificación do “Príncipe Moderno” co partido
do proletariado e a identificación da “filosofía da praxe” co
marxismo-leninismo.
Posiblemente a causa de
esa primeira tradución deturpada, a súa obra, como se ten sinalado
en numerosas ocasións, esta sometida a numerosas interpretacións,
desde a de Benedetto Croce, filósofo liberal, a quen lle adicou
Gramsci numerosas páxinas críticas nos seus “Cadernos da
Cárcere”, que escrebe en 1947 cando comezan a aparece-los
primeiros, que considera que Gramsci “como home de pensamento foi
un dos nosos”, ou Norberto Bobbio, moito máis tarde, que o
cualificaba dun “teórico da superestrutura” na súa obra “A
sociedade civil en Gramsci” pois considera que a noción de
“sociedade civil” contida nos “Cadernos” pertence o momento
da superestrutura e non da estrutura como indica Marx, teoría que
foi rexeitada polo bo coñecedor da obra de Gramsci, Giuseppe Vacca
que afirma que a distinción entre sociedade civil e política é
unha distinción metódica e non orgánica e que na realidade,
habería unha identificación entre sociedade civil e estado. Ou
Sabarberi, que o acusa de voluntarista, organicista e idealista,
Bonetti, de reformista e socialdemócrata, e así podíamos seguir se
fósemos capaces de ler os máis de 15.000 títulos que sobre Gramsci
se teñen escrito. En 1989, un grupo de estudos reaganiano, dirixido
pola senadora Fistzpatrik, coñecido como Informe Santa Fe 2,
dirixido ós estados maiores dos exércitos latinoamericanos,
consideraba a Gramsci como o maior inimigo do dominio oligárquico
nestes países; ocupa o posto de Lenin, se di no informe, e o seu
pensamento e moito máis perigoso. A teoría gramsciana sobre a
hexemonía, afirmase, é unha reelaboración da ditadura do
proletariado, pero máis “sutil e enganosa”.
Non debemos esquecer que
o historiador británico Eric Hobsbawn dixera xa hai uns cantos anos,
que Gramsci, na década dos anos oitenta, convertérase no pensador
italiano máis repetidamente citado nas publicacións mundiais de
humanidades e ciencias sociais.
Gramsci foi, na miña
opinión, un marxista revolucionario, comunista, leninista, capaz nas
circunstancias nas que viviu nos derradeiros anos da súa vida, de
crear e desenvolver toda unha serie de conceptos e nocións que hoxe
son de uso común aínda que, como xa sinalei, a maior parte das
veces os utilicen nun senso distinto do que Gramsci o fixo.
E dixen leninista,
afirmación que para algúns pode parecer desmedida, despois das
interpretacións que dos pasaxes dalgúns dos “Cadernos” se
fixeron no estado español, sobre todo a finais dos anos 60 e toda a
década dos 70 do século pasado, respecto da posibilidade “da vía
nacional ó socialismo” e de avanzar cara ó mesmo pola vía
parlamentar. A nova posición do PCI, que xorde a raíz do XX
Congreso do PCUS e que despois serve como reflexión básica a moitos
partidos do sur de Europa, parte da nova interpretación que se fai
de dous conceptos, “guerra de posicións” contrapoñéndoa á
“guerra de movementos”, e do concepto de“hexemonía”.
Gramsci amosa esta
condición de leninista, desde o meu punto de vista, desde que
acepta a posición do dirixente bolxevique cando lle da a razón a
Bordiga na súa disputa pola necesidade ou non de crea-lo PCI,
continuando ca maioría da súa obra escrita nas cadeas do fascismo,
que esta orientada a como plasmar en Italia a consigna leninista da
“Fronte Única dos Traballadores” e o avance cara á alianza
obreiro-campesiña. Era firme partidario de que só unha coalición
das clases explotadas, el fala de clases subalternas, dirixidas pola
clase obreira e os seus intelectuais orgánicos, o príncipe moderno,
podería se-la forza hexemónica que lle disputara o poder ó
capitalismo. Se crearía así unha nova sociedade civil e nun novo
estado, o estado obreiro, o estado socialista, co que se
materializaría unha nova hexemonía En palabras do propio Gramsci,
“Paréceme que Lenin comprendeu que era necesario un cambio na
“guerra de manobras” aplicada vitoriosamente en Oriente en 1917 a
unha “guerra de posicións”, que era a única forma posible en
Occidente(...) Isto é o que me parece que quere dici-la fórmula de
Fronte Única” .
Os seus estudos sobre as
clases e grupos subalternos e a súa tendencia á unificación, que
se ve contrarrestada polas clases dominantes que impiden todo intento
de avanzar cara a súa unidade; sobre a sociedade civil, sobre o
folclore e o “sentido común”, sedimento superior do primeiro por
canto é folclorización da filosofía das clases dirixentes. O
americanismo, o fordismo-taylorismo , que o consideraba como o
intento de anula-la lei tendencial da caída da taxa de ganancia,
construíndo por parte da burguesía unha nova clase obreira. O papel
dos intelectuais e o papel subalterno que xogaban os de pensamento
socialista respecto á burguesía, polo que nacía a necesidade da
clase obreira de formar os seus propios intelectuais e desorganiza-lo
“bloque intelectual meridional” para que a emancipación dos
traballadores fora posible; segundo as súas verbas, “Cada grupo
social, nacendo no terreo orixinario dunha función esencial no mundo
da produción económica, créase o mesmo tempo, organicamente, unha
ou máis capas de intelectuais que lle dan homoxeneidade e conciencia
da súa propia función non só no eido económico, senón tamén no
social e no político”; e neste senso concibe a formación do
partido revolucionario, intelectual orgánico colectivo, conformado
como instrumento concreto capaz de canaliza-la rebeldía dos
subalternos, de recompoñe-los fragmentos ideolóxicos do rexeite da
orde, promover unha reforma moral e intelectual que negue a
explotación concibindo un novo proxecto de vida social, que debe
se-lo socialismo. A rebeldía espontánea, propia das clases
explotadas, subalternas, é canalizada, por medio do partido, cara a
un proxecto de hexemonía. Sobre o concepto gramsciano de hexemonía,
Perry Anderson establece toda unha serie de antinomias cometidas por
Gramsci, cas que estou de acordo, pero que non anulan a potencia do
seu pensamento.
As críticas a Croce como
“intelectual meridional que elabora a hexemonía burguesa en
Italia”, etc xunto con todas as reflexións anteriores, están
destinadas a “coñecer mellor Italia para transformala”, e nesta
dirección pódese afirmar que incluso desde antes da fundación do
PCI o seu devezo foi a emancipación da clase obreira do pensamento
reformista que a mantiña nunha situación subalterna e ó
campesiñado na opresión.
En expresión do profesor
Marcos del Roio “As clases subalternas poden compoñer un novo
estado, unha nova totalidade, precisamente a partires do momento en
que negan a subalternidade e emancípanse. Coñecer e transformar son
aspectos e momentos da “filosofía da praxe”, da ciencia da
historia e da política. Por isto Gramsci enuncia algúns puntos
esenciais de investigación para quen se arrisca a facer historia das
clases subalternas tendo en mente o proxecto da súa emancipación”.
Para finalizar esta curta
introdución á “Cronoloxía de Gramsci” dúas últimas
consideracións e unha afirmación do recentemente falecido Paco
Fernandez Buey:
O xiro sectario da
Internacional Comunista no VII Congreso de 1928, o do “terceiro
período”, o da “clase contra clase”, o da caracterización da
socialdemocracia como “socialfascismo”, afastou a Gramsci da
estrutura partidaria e levoulle a difíciles controversias cos seus
camaradas nos presidios.
Na
primeira páxina do Caderno 18 escribe: “As notas contidas neste
Caderno, como nos demais, foron escritas a présa para formar un
memorial. Hai que revisalas todas e controlalas detidamente, porque
conteñen, sen dúbida, inexactitudes, enfoques falsos, anacronismos.
Foron escritas sen dispor dos libros ós que se fai referencia e é
posible que despois do control haxa que corrixilas radicalmente
porque o que resulte certo sexa precisamente o contrario do que foi
escrito”
Por
último a afirmación: “O proxecto de Gramsci pódese entender como
un continuado esforzo por facer da política (comunista) unha ética
do colectivo. Non escribiu ningún tratado de ética normativa. Non
era un filósofo académico nin un político ó uso especialmente
preocupado pola propia imaxe. Tampouco colocou as páxinas da súa
obra luminosa baixo o título co que se ensina nas universidades:
“filosofía moral e política”. Como tantos outros grandes falou
e escribiu pouco de ética. Na realidade só o fixo, polemizando,
cando entendeu que se estaba a confundir a política ca politiquería,
a política no senso nobre da verba co facer sectario e mafioso. Deu
ca súa vida unha lección de ética. Unha lección das que quedan na
memoria das xentes, das que acaban meténdose nos resortes
psicolóxicos das persoas e que serven logo, para configura-las
crenzas colectivas”
BREVE CRONOLOXÍA
1891. Nace o 22 de
xaneiro en Ales, illa de Sardeña. Foi o cuarto fillo de sete irmáns.
O seu pai, Francesco Gramsci, don Ciccillo, era o director da
oficina do catastro, traballo polo que abandonara os seus estudos de
dereito no continente; a súa nai Giuseppina Marcias pertencía á
pequena burguesía local, sabía ler e escribir e vestía “á
europea”, símbolos de distinción. O pai de Francesco fora coronel
da xendarmería borbónica e máis tarde dos carabineiros. O seu avó
materno, era recadador de impostos e tiña unha pequena propiedade
territorial. En Ghilarza exerceu Francesco o seu primeiro emprego, e
alí esta a casa dos Gramsci.
1892. Trasladan a
Francesco Gramsci a Sórgano, onde vivirá Antonio ata cumpri-los
sete anos. Todos os veráns pasábanos a familia en Ghilarza, onde os
país de Antonio vivirán permanentemente a partires de 1898.
1895. Contrae unha
enfermidade, tuberculose ostearticular, posiblemente resultado dunha
caída, que non lle permitirá medrar, non medirá máis dun metro
cincuenta e o convirte nun chepudo. Os especialistas da época
aconsellaban suspendelo das vigas do teito enfundado nun corsé de
aneis. Segundo relata o propio Antonio, nesa época tiña hemorraxias
e convulsións durante moitos días; algunhas veces o deron por
falecido. A súa nai vai conservar, ata que cumpriu os catorce anos,
un pequeno ataúde na casa.
1897. O seu pai
fai campaña na circunscrición de Isili a favor de Enrico Carboni
Boy, que se enfronta a Francesco Cocco Ortu, personaxe cun longo
pasado parlamentario; fora por dúas veces subsecretario de
agricultura e xustiza e un xenuíno representante do caciquismo;
despois do seu trunfo é nomeado ministro de agricultura, industria e
comercio.
No mes de setembro, na
súa ausencia, realízase unha inspección na oficina que dirixe
Francesco Gramsci, propiciada pola facción contraria, e suspéndeno
de emprego e soldo. A familia sen medios de subsistencia, arruinada,
se instala en Ghilarza.
1898. Francesco
Gramsci é detido o 9 de agosto e acusado de desfalco e falsidade en
documento público. Xulgado, será condenado a 5 anos de cárcere.
Antonio, que se decatou da cadea do seu pai indirectamente, nunca
aceptará o feito. Comeza a escola en Ghilarza e será o mellor
alumno en anos sucesivos. Destacaba pola súa capacidade de estudo e
sobre todo por ler todo o que cae nas súas mans. Tamén destacará
polas actividades prácticas: constrúe unha “ducha especial” e
numerosos xoguetes, sobre todo barcos e instrumentos para facer
ximnasia, nun intento para corrixir, no que fora posible, o seu
defecto físico.
1900. Despois do
verán inicia o terceiro curso da ensinanza elemental. O seu irmán
Gennaro comeza a ler o periódico socialista “Avanti!” e a ter
contactos con militantes do PSI.
1902. No verán,
con once anos, diante das dificultades económicas da familia,
Antonio comeza a traballar na oficina do catastro, durante máis de
dez horas diarias, onde tamén traballaba o seu irmán maior. Gañaba
9 liras ó mes o equivalente a un quilo de pan diario; o seu
traballos consistía en mover pesados arquivos o que lle producían
tremendos dores. Cursa o quinto ano da escola elemental, rematando, ó
ano seguinte, con dez en todas as materias.
1903. As
dificultades económicas familiares non lle permiten inicia-los
estudos de secundaria fora de Ghilarza. Esta situación vai ter
consecuencias no seu carácter, illándose aínda máis, tanto dentro
da familia como na sociedade. Lembrará esta situación anos máis
tarde: “as miñas relacións cos demais foron durante moito tempo
moi complicadas”. Só manterá boas relacións co seu irmán Mario,
dous anos menor. Ámbolos dous participarán no concurso de poemas,
das festas patronais, satirizando a personaxes do pobo. Comeza a
estudar pola súa conta latín e outras materias, coa idea de poder
iniciar a ensinanza secundaria nun futuro.
1904. O 31 de
xaneiro o seu pai sae de cárcere e regresa a Ghilarza, onde
traballará en diversos oficios; incluso actúa como defensor no
xulgado de paz. Acabará como escribente na oficina do catastro. É
un ano dunha forte conflitividade social en toda a illa e sobre todo
en Bugerru onde os choques dos folguistas co aparello represivo,
deixan un saldo de mortos e feridos. A carencia de organización
política capaz de orienta-la rebelión e de marcar obxectivos
claros, dáballe pulo a aparición do fenómeno do bandido, como
vingador da situación de pobreza, rodeado da admiración popular.
1905. Inscríbeno
na escola secundaria municipal de Santu Lussurgiu, a 18 quilómetros
de Ghilarza, onde tres pretendidos profesores sen título algún,
impartían clase, co beneplácito das autoridades. Antonio se
inscribe no terceiro curso e permanece ata o quinto ano. Viaxaba o
luns pola maña nun carro tirado por cabalos e regresaba a Ghilarza o
sábado. Algunhas veces facía a viaxe de volta a pe, con certo
perigo por ser unha zona onde actuaban bandidos. Levaba comida para a
semana, que as veces vendía para mercar periódicos e libros. O seu
irmán Gennaro que se atopaba en Turín facendo o servizo militar,
enviáballe propaganda e periódicos socialistas o que enfadaba ó
seu pai que tiña un pensamento conservador e quedara escarmentado
polas consecuencias da súa intervención en política.
1906. Cursa
terceiro ano no Liceo. En Sardeña estalan loitas obreiras e
campesiñas. En Cagliari prodúcense enfrontamentos co exército cun
saldo de numerosos mortos e feridos. Destas loitas nace o “sardismo”,
un sentimento independentista pola situación de miseria na que a
clase dominante italiana tiña a illa. Antonio Gramsci asumirá este
sentimento e por pouco tempo, se declarará independentista.
1908. No verán
foi a Oristano a pasa-lo exame final, tiña dezasete anos e non moi
boa preparación, polo que tivo que examinarse en setembro dalgunhas
materias. Matricúlase no instituto Dettori de Cagliari, compartindo
pensión co seu irmán maior que traballaba nunha fábrica de xeo.
1909. Despois
do verán deixa de vivir co seu irmán, que lle segue axudando
economicamente. Un compañeiro de pensión o lembra “facendo unha
vida afastada (...) pechado na súa habitación sen familiarizarse co
resto (...)só entrei un par de veces na súa habitación, ulía a
queixo e estaba chea de libros e papeis.”.
Comeza
no periódico “L'Unión Sarda”, do que era propietario e director
o seu profesor de latín Raffa Garzia, que o tiña como o seu alumno
predilecto, unha serie de colaboracións.
Aparecía
algunhas veces, moi poucas, polos locais da “Asociación
Anticlerical de Vangarda”, na rúa Barcellona. A maioría dos mozos
que a frecuentaban tiñan ideas socialistas e revolucionarias.
Antonio Gramsci non conxeniaba moito co xeito de ser de moitos dos
presentes, preocupados pola moda, quizais polo seu defecto e polo
desastrado da súa figura.
1910.
O finaliza-lo segundo ano no instituto pídelle o director de
“L'Unión Sarda” que o acredite como periodista para enviar
algunhas correspondencias, no verán, desde Ghilarza; como xa había
correspondente encárgalle que o faga sobre Aidomaggiore. O 21 de
xullo recibe a súa acreditación. A primeira crónica aparece o 26
de xullo e versa sobre as eleccións á alcaldía. En Cagliari visita
asiduamente xunto co seu irmán Gennaro a Cámara do Traballo,
permanentemente vixiada pola policía. Neses locais escoitará ó
deputado socialista Guido Podrecca, director do periódico
anticlerical “L'Asino”, visita que produciu unha enorme tensión
na cidade.
1911.
Nas eleccións á Cámara do Traballo o seu irmán Gennaro e nomeado
tesoureiro. A vida de Antonio é nestes tempos moi difícil; o que
gañaba o seu irmán non chegaba para as necesidades dos dous e de
casa non recibía nada. Deixou de toma-lo café da mañá e atrasou a
hora da comida para non cear; mantívose cunha soa comida ó dia máis
de oito meses, chegando ó final do terceiro curso con graves
síntomas de desnutrición. Nestes anos prestáballe moita atención
ós escritos do socialista Salvemini, contrario, dentro do PSI, ó
pacto cos industriais do norte, que podía beneficiar á clase
obreira desa zona, pero deixaba ó subproletariado agrícola do sur
nunhas terribles condicións de vida. Ábrese así á teoría
salveminiana dun “socialismo campesiño”, que en Sardeña
plasmábase nun “sardismo radicalizado” cara o separatismo e a
busca dun socialismo propio, que chegaba a identificar á clase
obreira do norte como un dos seus explotadores. Máis tarde escribirá
de estar convencido, naqueles momentos, de que “había que loitar
pola independencia nacional da rexión”. No instituto realiza unha
redacción sobre o colonialismo e os pobos oprimidos que finaliza
cunha referencia á revolución francesa “que non fixo máis que
substituí-lo dominio dunha clase polo dominio doutra, sen embargo
deixou unha grande ensinanza: que os privilexios e as diferencias
sociais son produto da sociedade e non da natureza e por iso pódense
superar”. No outono consegue unha beca do Colexio Carlos Alberto,
para estudar na Universidade de Turín, dotada cunha axuda de setenta
liras mensuais, durante dez meses, despois de aprobar varios exames
que tamén aproba outro estudante sardo de familia pobre, Palmiro
Togliatti.
Matricúlase
na Facultade de Letras, na sección de Filoloxía Moderna. A súa
situación económica é desesperada, apenas come, pasa frío sen
roupa adecuada. Escrébelle á familia en petición de axuda.
1912.
Anos máis tarde lembrará que as condicións económicas destes
meses e a soidade, leváronlle a perde-la fala durante un tempo, a
partires de marzo.
Na
universidade vai intimar con dous profesores, Bartoli estudoso do
sardo e Cosmo; o segundo déralle clase no instituto de Cagliari.
Entre os estudantes vai facer poucas amizades, o sardo Cesare Berger
e dous compañeiros de facultade, Camillo Berra e Ángelo Tasca, un
axitador xuvenil, que fundara en 1909 o primeiro “fascio”
adherido á federación xuvenil socialista de Roma, fillo dun obreiro
socialista. Ángelo lle vai adicar un libro no que escrebe: “Ó
compañeiro de estudo hoxe; ó meu compañeiro de batalla, espero,
mañá”. Leva a data do 11 de marzo.
1913.
Na primavera atópase de novo con Palmiro Togliatti, despois dun
debate na Facultade de Dereito promovido por un profesor. Describe ó
Gramsci da época, como “non só orgullosamente sardo, senón
tamén, eu diría, sardista”. Por atoparse enfermo non se examina
no verán; faio en outubro. Continúa a colaboración sobre o idioma
sardo, co profesor Bartoli. En outono adhírese a un documento,
redactado polo mozo licenciado pola Universidade de Pisa, Attilio
Deffenu ca tese “Teoría marxista da acumulación capitalista”,
editado polo Grupo de Acción e Propaganda Antiproteccionista. Por
esta época afástase definitivamente do “sardismo interclasista”.
De
volta a Turín para inicia-lo terceiro curso, entra en relación cos
moz@s socialistas do “fascio centro”.
Trasládase a vivir ó mesmo edificio que Ángelo Tasca, na casa da
nai viúva do seu compañeiro Camilo Berra, onde permanece nove anos.
Os
últimos meses do ano son moi duros, atópase enfermo, sen poder
estudar e con moi poucos medios materiais.
1914.
Posiblemente a principios de ano afiliase ó Partido Socialista
Italiano; hai unha referencia de Togliatti que o fai neste ano, e
Gramci, di, xa pertencía ó mesmo. Ó grupo formado por Tasca,
Togliatti e Gramsci, úneselles Umberto Terracini, o mais novo de
todos que comeza os estudos de dereito e militaba xunto con Tasca no
“fáscio socialista xuvenil”. Os catro prestábanlle moita
atención a obra do filósofo antipositivista e antimetafísico
Benedetto Croce e a de Salvemini. O profesor Bartoli preséntalle a
Annibale Pastori, indicándolle que Gramsci, “quere afondar na
doutrina de Marx”. Nesta época nace o Gramsci nacional despois da
etapa do Gramsci sardo. Pero ó facerse nacional e socialista non
sepultou o sardismo que lle permitiu “descubri-la insuficiencia
ideolóxica dun corporativismo obreiro que tendía a considera-lo
mediodía como “unha lousa de chumbo”. Sempre considerará a
importancia do “problema meridional” para a política socialista
e un eixo da súa renovación. Estas posicións cristalizan na
proposta que fai de que Salvemini substitúa a un deputado morto
representante de Turín, proposta que non aceptará. Ó inicio da Iª
Guerra Mundial, Benito Mussolini, director do diario socialista
Avanti! e dirixente da á esquerda do partido, publica o artigo
“Dalla neutralitá assoluta alla neutralitá attiva ad operante”.
Gramsci escrebe o primeiro documento político en “Il grido del
pópolo”, o 31 de outubro, baixo o título “Neutralitá
attiva ad operante”, onde
chega a distintas conclusións que Mussolini explicando que a tarefa
do revolucionario é prepara-las condicións máis favorables para a
sacudida definitiva a traveso dunha serie constante de sacudidas
operadas sobre as demais forzas activas e pasivas da sociedade. En
decembro perde a súa beca, durante catro meses, por non presentarse
ós exames por atoparse enfermo; para sobrevivir afástase dos
compañeiros e do partido e adícase a dar clases particulares.
1915. En
abril, despois de examinarse dalgunha materia, interrompe o seu
“aprendizaxe universitario”. Segue en Turín cando a partires do
17 de maio prodúcese a insurrección dos barrios obreiros contra a
inminente entrada de Italia na guerra. Gramsci observa os
acontecementos sen participar sumido nunha fonda crise. O 13 de
novembro publica en “Il grido del popolo” un artigo analizando o
X Congreso do PSOE, no que recolle aspectos da xuntanza celebrada o
15 de setembro, na poboación suíza de Zimmerwald, dos
representantes de partidos socialistas opostos á guerra. A finais de
ano comeza de novo a súa actividade política, a publicar en Avanti!
e colaborar con asiduidade en “Il grido del popolo”. Nestes meses
finais de ano e nos primeiros do seguinte, é cando Gramsci se
converte en “revolucionario profesional”.
1916. Desde
primeiros de ano pasa a maior parte do tempo na “Casa do Pobo”
onde se atopan os locais da “Asociación xeral de traballadores”
a “Cooperativa de ferroviarios”, a “Cámara do Traballo” e
diversos sindicatos de rama. No último piso atopábase a redacción
do “Il grido del popolo” e onde se redactaba a páxina turinesa
do Avanti!; tamén os locais da sección socialista e os do “Fascio
centro”, núcleo fundamental da organización socialista xuvenil.
Ottavio
Pastore, Antonio Gramsci e o antigo camareiro Leo Galetto, eran os
tres únicos redactores das páxinas piamontesas do Avanti!. Nunca
asinaba as súas colaboracións nos dous periódicos, as veces “AG”
ou “Alfa Ganma”. Nunca utilizaba o ton mitineiro nos seus
escritos; tentaba utilizar un método que lle permitira ó
proletariado adquirir unha cultura sen a cal nunca tomaría
conciencia da súa función histórica. “Toda
revolución”, escrebe, “foi
precedida dunha intensa labor de crítica, de penetración cultural”.
Os tres compañeiros,
Togliatti, Tasca e Terracini, foron mobilizados e marcharon para a
fronte. Imparte numerosas conferencias na periferia de Turín e
organiza nos locais da redacción charlas-debate con militantes
doutros partidos e mozos católicos. A partires destes anos os temas
das alianzas e a relación cos sectores católicos,
serán centrais no seu pensamento. Como o traballo nos dous
periódicos non lle permitía vivir, daba clases particulares.
1917. O
11 de febreiro sae a luz o número único da revista “A Cidade
Futura” escrito integramente por Gramsci no que asina un artigo,
“Tres principios, tres ordes”,
censurado en numerosas partes. Inclúense tamén fragmentos de textos
de Salvemini. Croce, Carlini...O 29 de abril publica no “Il grido
del popolo” un primeiro comentario sobre os acontecementos no
imperio ruso, criticando a censura existente sobre os feitos que se
estaban a producir, que non permitía coñecer se era unha revolución
liberal ou proletaria. En comentarios posteriores cando xa coñece
con máis fondura a Lenin, o partido bolxevique e as súas propostas,
escrebe dous artigos “Notas sobre a revolución rusa” e
“Os maximalistas rusos” nos
que afirma: “Sen embargo nós estamos convencidos de que a
revolución rusa é, ademais dun feito, un acto proletario e
desembocará, naturalmente, no réxime socialista”. E referíndose
a Lenin di: “Suscita enerxías que xa non morrerán. El e os seus
compañeiros bolxeviques están convencidos de que é posible
realiza-lo socialismo en calquera momento”. En Turín máis de
corenta mil traballadores acollen ós enviados polo goberno
provisorio burgués ruso ó berro de ¡Viva Lenin!. O 23 de agosto
fórmanse barricadas e iniciase unha insurrección, co resultado de
decenas de mortos e feridos, dando paso a unha forte represión que
descabezou ó PSI aínda que non participara. Constitúese un novo
comité de 12 membros no que participa Gramsci; era a primeira vez
que tiña un cargo de dirección.
O
24 de novembro, cos bolxeviques no poder, publica un artigo na
edición nacional de Avanti! “A revolución contra O
Capital”, ó que se lle
atribúe certo contido idealista. Ö longo de todo o ano seguiu
encargado da formación d@s moz@s
impartindo seminarios moi diversos, moitas veces ó aire libre.
Coñécese que o último día do ano comentaron os “recordos” de
Marco Aurelio.
1918. Despois
da detención de María Giudice, Gramsci convértese no redactor
único e de feito no director do semanario “Il grido del popolo”.
Presta moita atención á revolución rusa e publica numerosos textos
de bolxeviques e documentos. O último número do semanario aparece o
19 de outubro cunha nota de despedida de Gramsci na que afirmaba
haber transformado o semanario “nunha pequena revista de cultura
socialista, desenvolvida segundo as doutrinas e a táctica do
socialismo revolucionario”. Desde o 5 de decembro só traballará
no Avanti!.
1919. Unha
vez licenciados do exército, a Gramsci se volven a unir Tasca,
Tarracini e Togliatti e acordan publicar un periódico que se atope ó
marxe da influenza dos grupos de dirección do PSI, onde se poida
informar da nova situación creada en Rusia e da literatura
bolxevique, sobre todo da de Lenin. O 1º de maio aparece o primeiro
número de L'Ordine Nuovo”. Baixo a cabeceira aparecía o nome de
Antonio Gramsci como “secretario de redacción”. Vai investigar
sobre o xerme da autoorganización obreira italiana, do mesmo xeito
que en Rusia existían os soviets.
Tamén
en maio é elixido como membro da Comisión Executiva da sección
socialista de Turín.
O 21
de xuño aparece o artigo, en colaboración con Togliatti “Democracia
Obreira” que vai ter enorme influenza no movemento obreiro
turinés, onde se lanza a idea da formación de Consellos de fábrica.
Hai
folgas e manifestacións en solidariedade con Rusia e Hungría e
Gramsci é detido por 36 horas. En setembro nacen os primeiros
Consellos nas fábricas FIAT. Entre o 5 e o 8 de outubro celébrase
en Boloña a xuntanza nacional do PSI, aparecendo tres tendencias a
encabezada por Turati, a de Serrati e a de Bordiga, L'Ordine Nuovo”
apoiará a segunda. O PSI vota por unanimidade a incorporación á
Internacional Comunista. O 3 de decembro, os Consellos de fábrica
levan á folga a máis de 120.000 traballador@s.
1920. En
febreiro redacta o “Programa de acción da sección
socialista de Turín” e a
finais de marzo publicase no periódico o manifesto “Polo
Congreso dos Consellos de fabrica. A todos os
obreiros e campesiños de Italia”.
Nesas mesmas datas prodúcese unha folga xeral en Turín, máis de
200.000 traballadores a secundan, a “folga das agullas”, por
cuestión de horarios, os traballadores ocupan as fábricas e o 29,
os empresarios as pechan o exercito as ocupa e os empresarios néganse
a recoñece-los Consellos. Gramsci redacta e se aproba en Turín un
documento de 9 puntos, que se titulará “Pola renovación
do PSI”, onde criticaba a
actitude pasiva do partido, incapaz de orienta-las masas, nun momento
de efervescencia do movemento obreiro, esquecendo a liña trazada
pola Internacional Comunista; afirmaba a necesidade de renovación
para deixar de ser un partido parlamentario pequeno burgués para ser
un partido proletario e finalizaba do seguinte xeito: “a fase
actual da loita de clases en Italia é a fase que precede á
conquista do poder político por parte do proletariado
revolucionario(...) ou unha tremenda reacción por parte da clase
propietaria e a clase gobernamental...” Anticipaba así a chegada
do fascismo.
Neste
ano Gramsci terá dous obxectivos fundamentais, crear Consellos en
todas as fábricas o que o levará a discutir en numerosos centros de
traballo, arrabaldes, etc a súa proposta, e crear grupos de
comunistas dentro do PSI. A partires do 1 de setembro os Consellos
asumen todos os poderes nas fábricas, pero se pon de manifesto, por
parte dos traballadores, da necesidade de rachar co PSI e crear un
Partido Comunista. O seguidores de Bordiga se separarán. O movemento
dos Consellos non se estendeu polo resto de Italia e o PSI e o
sindicato seguiron indiferentes diante do movemento e a finais de
outubro o movemento estaba en retroceso. Tamén en outubro celébrase
en Milán unha Conferencia onde se fai público o “Manifesto
Programático” da facción comunista que asinan entre outros,
Bombacci, Bordiga, Gramsci, Terraccini, e Fortichiari. Había dúas
posicións a de Bordiga de rachar co PSI e a de Gramsci de cambia-lo
PSI desde dentro. Lenin no seu artigo “Falsos discursos sobre a
liberdade” vai a apoiar ó primeiro e Gramsci aceptará en decembro
esta posición, nun momento no que se desata a ofensiva fascista,
contra a esquerda.
O 1
de decembro L'Ordine Nuovo convértese en diario e Gramsci é o
director.
1921. Funda
xunto con outros compañeiros o “Instituto de Cultura Proletaria”.
O 15 de xaneiro comeza en Livorno o Congreso do PSI; a fracción de
Serrati, os “comunistas unitarios” gañan a maioría o que leva
ós “comunistas puros”de Bordiga, Gramsci, etc a constituir o 21
de mesmo mes no teatro San Marco da cidade o Partido Comunista de
Italia. No seu Comité Central ten maioría os seguidores de Bordiga,
os do L'Ordine Nuovo contarán con dous representantes, Terraccini e
Gramsci. En varios artigos comeza un estudo da composición de clase
do fascismo.
Foi
derrotada a súa candidatura para a as eleccións de maio e comezou a
analizar, fronte a liña oficial do PCI, a posibilidade dunha
ditadura fascista ou militar. Combate o anticlericalismo de grandes
sectores do proletariado piamontés e tenta entrevistarse con
D'Annuncio. Perfílanse as diferencias dentro do PC sobre todo pola
cuestión da Fronte Única para opoñerse ó ascenso do fascismo.
1922. En
febreiro presenta un informe á asemblea comunista de Turín sobre os
principios e a orientación táctica do partido. No II ª Congreso do
PCI é nomeado representante do PCI no Executivo da Internacional
Comunista; Gramsci considera que a cuestión da “Fronte Única”
aprobada pola IC pode ser aplicada no campo sindical pero rexeita as
alianzas políticas. Chega a Moscova moi enfermo e a iniciativa de
Zinoviev, presidente da IC, é internado nun hospital onde coñece a
Julia Schucht, irmá dunha enfermeira, que se converte na súa
compañeira. En setembro, por iniciativa de Trotski, redacta unha
nota sobre o futurismo italiano. En outubro a á dereita do PSI,
liderada por Turati é expulsada do partido. O 28 prodúcese a
“marcha sobre Roma” dos fascistas e o día seguinte Mussolini
forma goberno e comeza a persecución da esquerda, sés de partidos e
sindicatos asaltadas, dirixentes asasinados, detidos e golpeados, o
seu irmán Gennaro perdeu un dedo no asalto a “L'Ordine Nuovo” e
son pechados numerosos periódicos. Participou no IV Congreso da
Internacional Comunista despois dunha estancia de seis meses no
sanatorio.
A súa posición sobre a “cuestión italiana” era a de
chegar a unha fusión cos membros do PSI partidarios da IC. Formouse
unha comisión formada por Gramsci, Scocciomarro e Tasca polo PCI e
Serratti e Maffi polos socialistas. A detención de Serratti frustra
o intento. Gramsci publica en “Correspondencia Internacional”, o
artigo “O goberno de Mussolini”
1923. En
febreiro a maioría da dirección do PCI é detida e hai orde de
detención contra Gramsci; Terracccini encargase de reconstrui-la
dirección. Gramsci oponse á crítica que fai Bordiga e outros
membros da dirección desde a cárcere, sobre a política da I.C.,
respecto a unidade co PSI, propondo desligarse da mesma. En xuño o
Comité Executivo da Internacional liquida á maioría de Bordiga e
designa unha nova dirección que é detida o 21 de setembro. En
setembro envía unha carta ó comité executivo do PCI comunicando a
iniciativa da Internacional de publicar un periódico en Italia que
propón se chame “L'Unita”. Na mesma introduce o tema da alianza
do proletariado pobre do norte co campesiñado do sur. En novembro
participa na Conferencia dos Balcáns e se acorda que se traslade a
Viena para leva-las relacións cos partidos comunistas europeos e
estar máis preto de Italia para seguir con atención a crise do PCI.
Asina na “Correspondencia Internacional” co alcume de Masci,
artigos sobre a situación en Italia e o fascismo.
1924. En
Viena vive moi illado, so co contacto co seu secretario Mario
Codevilla. Segue con atención as discusións no PCUS antes da morte
de Lenin, nunha carta di “Só vin a resolución do C.C., sobre a
democracia no partido, pero non vin ningunha outra resolución.
Descoñezo o artigo de Trotski e o de Stalin. Non consigo explicarme
o ataque deste último, que me pareceu bastante irresponsable e
perigoso. Pero cecáis o meu xuízo sexa equivocado polo
descoñecemento dos materiais”. En
febreiro nunha carta a Togliatti e Terraccini exponlles a súa
concepción do partido no marco nacional e internacional e anuncia o
seu desexo de traballar por un novo núcleo dirixente comunista, que
estivese de acordo cas posicións da Internacional Comunista.
Reafirma a súa negativa de asinar-lo chamamento de Bordiga. O 6 de
abril é elixido deputado pola circunscrición de Véneto. En maio,
amparado na inmunidade parlamentaria, regresa a Italia e participa na
I ª Conferencia Nacional celebrada clandestinamente nos arredores de
Como. Critica a liña política de Bordiga, pero decátase da creba
que hai no partido, cunha dirección que se atopa ó marxe da maioría
que segue a Bordiga, despoxado da dirección do partido por unha
decisión autoritaria da Internacional. Entra a formar parte do
Comité Executivo. En xuño estalou a “crise Matteotti”, a
desaparición e asasinato do deputado italiano que produciu un
estoupido de violencia contra do fascismo que retrocedeu en todos os
campos, ata que a desorganización da oposición, tanto de masas como
institucional permitiulle remonta-la crise. Por iniciativa de
Gramsci, o titular de L'Unita, o diario comunista foi “Abaixo o
goberno dos asasinos”. Os grupos de oposición abandonaron o
Parlamento e xuntábanse no Aventino. Pero era unha oposición que
abranguía desde comunistas a “filofascistas”, polo que a súa
actividade resultou estéril. Gramsci dirá “Grandes verbas pero
ningunha vontade de acción: un enorme medo a que nós nos fixéramos
ca dirección e, por conseguinte, manobras para obrigarnos a
abandona-la xuntanza” En agosto Togliatti substitúe a Gramsci nos
labores da Internacional e Gramsci é elixido secretario xeral do
PCI; presenta un informe ó Comité Central publicado no “L'Ordine
Nuovo” baixo o título “A crise italiana”.
Nace en Moscova o seu primeiro fillo, Delio. En setembro reforma a
estrutura do partido sobre a base das “células” e participa no
Congreso Provincial de Nápoles, presenta o informe en nome do Comité
Central e polemiza con Bordiga. Como a represión se ten suavizado,
mantén un réxime de xuntanzas por toda Italia moi importante,
explicando as súas posición políticas.
En
outubro propón en nome do grupo parlamentar comunista, ó Comité
das Oposicións, que o Aventino se transformase en Antiparlamento,
contra o grupo parlamentar fascista, proposta que foi rexeitada. O 12
de novembro o deputado comunista Luigi Reposi entra na Cámara de
deputados onde se conmemoraba o asasinato de Matteotti, só había
deputados fascistas e profascistas, sen intimidarse, entre outras
cousas dixo “desde que o mundo é mundo, non se permite ós
asasinos conmemorar a súa vítima”. Pouco despois os deputados
comunistas abandonaban o Aventino e volvían ó Parlamento para levar
adiante desde a súa tribuna a batalla contra o fascismo. A partires
de decembro, cando un desequilibrado asasina a un deputado fascista,
a represión volveu a ser moi dura.
1925. Colabora
na creación dunha escola do partido por correspondencia e elabora os
textos. En marzo e abril atópase en Moscova para participar na V ª
sesión do Executivo ampliado da Internacional. Encóntrase ca súa
compañeira e coñece ó seu fillo. En maio intervén na Cámara de
Deputados contra a lei de “asociacións secretas” presentada por
Mussolini. No mesmo mes no informe presentado ó Comité Central do
PCI, introduce o tema da bolxevización do partido e abre o debate
sobre o III ª Congreso. En xuño os partidarios de Bordiga forman o
“comité de entendemento” dentro do partido e entre os elementos
da esquerda. Gramsci combate esta posición. En agosto mantén unha
longa entrevista con Bordiga en Nápoles. Elabora xunto a Togliatti
as teses para o III º Congreso. Segue a viaxar por todo o país
“para disipar equívocos, eliminar prexuízos, clarificar a
situación, fixa-las perspectivas, mobilizar homes e organizacións”
1926. En
xaneiro celébrase en Lión o III º Congreso do PCI; Gramsci
presenta o informe político que é aprobado por unha importante
maioría, o 90,8%. A proposta súa iníciase unha campaña de
solidariedade ca folga dos mineiros ingleses. O 14 de outubro, en
nome do Comité Executivo envía unha carta á dirección do PCUS na
que fai referencia ás loitas de tendencias na que Gramsci advirte do
perigo de anular “a función dirixente que o PC da URSS conquistara
polo pulo de Lenin”. Togliatti non envía ó documento pero informa
a Bujarin. A represión desatada polo fascismo obriga ó partido a
elaborar un plano para trasladar a Gramsci a Suíza que este rexeita.
En agosto nace o seu segundo fillo Giuliano. Tiña previsto intervir
no Parlamento contra as leis fascistas que recortaban aínda máis as
liberdades. En novembro celébrase unha xuntanza do Comité Executivo
na que asiste Humbert-Droz, encargado de explica-las discusións no
PCUS entre a maioría Stalin- Bujarin e a minoría
Trotski-Kamenev-Zinoviev; cando se dirixía á xuntanza, Gramsci é
detido e obrigado a ir a Roma. É desterrado por cinco anos a Illa de
Ústica, na mesma tamén se atopaba confinado Bordiga e algúns
outros dirixentes. Inician un seminario, Gramsci da clases de
historia e literatura e Bordiga sobre ciencia. Piero Sraffa envíalles
libros.
1927. Reclamado
por un xuíz de Milan o trasladan tardando 19 días en chegar. É
internado na prisión de San Vittorio en réxime de illamento. En
marzo comunícalle á súa cuñada o seu plano de traballo: unha
historia sobre os intelectuais italianos, un estudo sobre lingüística
comparada, outro sobre o teatro de Pirandello e un cuarto sobre as
novelas de folletín. Este plano o ampliará máis tarde, do que se
trataba era de coñecer Italia, a cultura popular, o folclore e o
sentido común das clases explotadas, máis tarde cando escriba dirá
“subalternas”; coñecer como ese sentido común articúlase ca
concepción dos intelectuais e como poden ser ambas transformadas.
Permítenlle ler periódicos e recibir oito libros a semana. Recibe a
visita de Piero Sraffa e ten frecuentes conversas con Tatiana.
1928. Nomea
avogado a Giovanni Ariis. O 28 de maio é xulgado en Roma. Ö chegar
é recluído nunha cela con Terraccini e Scoccimarro. No xuízo o
fiscal afirma “Durante vinte anos debemos impedir funcionar a este
cerebro”. O 4 de xuño é condenado a 20 anos, 4 meses e 5 días de
reclusión. O levan a cárcere especial de Turi, Bari. No mes de
decembro recibe a visita de Tatiana.
1929. En
xaneiro permítenlle escribir na súa cela. Comeza facendo
traducións. Con data 8 de febreiro comeza a redactar notas, apuntes,
etc.,son os primeiros “Cadernos da Cárcere”. Serán a
continuación do seu “Ensaio sobre a cuestión meridional”. O
Gramsci dos cadernos móvese entre a historia dos movementos
culturais do pasado, critica a filosofía de Benedetto Croce e
combate as dexeneracións economicistas, mecanicistas e fatalistas do
marxismo. Tenta, entre outros obxectivos, comprender como se formou
o estado burgués italiano e que función tiveron os intelectuais
neste proceso. Cando o trasladan a Civitavecchia, en novembro de 1933
terá 25 cadernos. Estuda o taylorismo e o fordismo, o americanismo,
e a formación e desenvolvemento dos grupos de intelectuais...En
xullo pídelle a Tatiana as actas parlamentarias cas discusións
sobre o Concordato. En setembro é expulsado do partido Angelo Tasca.
A finais de ano, Tatiana trasládase a Turi onde permanecerá ata
xullo de 1930. Recibía moi poucas cartas da súa compañeira, o que
o enchía de desacougo. A ese silencio chamáballe o “segundo
réxime penitenciario”, que Tatiana tentaba aliviar.
1930. En
xuño é visitado por Tatiana e o seu irmán Gennaro que lle informa
sobre as diferencias existentes no grupo dirixente do partido e da
expulsión de Leonetti, Tresso e Revazzoli. En xuño recibe a noticia
de que se lle rebaixou a condena en algo máis de 1 ano. En agosto
solicita ler os libros de Trotski tra-la súa expulsión da URSS.
Tra-la chegada dun grupo de camaradas á cárcere, comeza un ciclo de
discusións orgánicas sobre: os intelectuais e o partido, o problema
militar e o partido, a constituínte. A Internacional abandonara a
táctica da “fronte única”, iniciando a de “clase contra
clase” identificando á socialdemocracia como a avanzada da
reacción, a teoría do “socialfascismo”; Gramsci non acepta esta
viraxe e afondará na política do tempo do “caso Matteotti”, a
política da “fronte única”. Nesta viraxe da Internacional
reflectíanse as loitas internas no PCUS e a liquidación do bloque
de oposición Trotski-Kamenev-Zinoviez por parte de Stalin, que agora
enfrontábase co bloque de dereita, Bujarin, antigo aliado, Tomski e
Rikov. Diante da reacción dalgúns camaradas, suspende a discusión.
Atópase cada vez máis illado politicamente, esta en contra das
expulsión e da viraxe da internacional, pero Gennaro para evita-la
súa expulsión do partido mente a Togliatti sobre a posición do seu
irmán.
1931. En
abril, en Alemaña, celébrase o IV º Congreso do PCI. Gramsci
subliña a necesidade dunha fase democrática, previa a unha
revolución comunista en Italia. En xuño recibe algunhas obras de
Marx e un anaco do “Economist” sobre o primeiro Plano Quinquenal
na URSS. En agosto sofre unha crise de saúde moi grave. O visita o
seu irmán Carlo pero a Sraffa non lle permiten facelo.
1932. O
longo do ano agrávase o seu estado de saúde. En novembro
redúceselle a condena a 12 anos e 4 meses. Sraffa fai todo o posible
para que lle concedan a liberdade provisoria. As autoridades insisten
en que Gramsci ten que solicita-la graza, cousa á que se nega.
1933. Tatiana
volve a Turi a visitalo e presenta unha instancia para que o atenda
un médico de confianza, petición que é aceptada. Morre a súa nai
pero non lle din nada. En marzo padece outra crise grave de saúde
que lle obriga durante varias semanas a gardar cama, asistido por un
camarada de Bolonia, Trombetti. Visitado polo doutor Umberto
Arcángeli recomenda que se tramite unha petición de graza, que de
novo Gramsci rexeita. No informe especifica “Gramsci non poderá
sobrevivir moito tempo nas condicións actuais”. O 18 de abril o
visita o inspector sanitario. En maio iníciase unha campaña
internacional para liberar a Gramsci e as vítimas do fascismo. En
numerosas revistas e publicacións glósase a súa figura. En
novembro é trasladado á Clínica Cusumano en Formia, sempre que
estivese disposto a pagar a pensión de 120 liras diarias e os gastos
das medidas de seguridade. Mentres Gramsci entretén ó garda,
Trombetti esconde na equipaxe 21 cadernos. O Tribunal Especial
rexeita concederlle a amnistía. É visitado por Tatiana todas as
semanas, polo seu irmán Carlo e Piero Sraffa. As condición da súa
saúde impídenlle escribir. As medidas de seguridade son moi
estritas, un garda na cela e uns vinte polos corredores.
1934. Fora
de Italia prosegue a campaña pola súa liberación. Romain Rolland
publica un folleto sobre a súa persoa. En marzo escrebe, pensaba que
vivía, a súa nai; é a única carta de esa época. En abril
presenta unha instancia solicitando o trasladen á clínica para
enfermidades nerviosas” ,“Poggio Sereno”, de Fiesole. No mes de
outono presenta petición de liberdade condicional acolléndose ó
artigo 176 do Código Penal e o 191 do Regulamento carcerario.
Acompañado por Tatiana, sae en outono a pasear fora da clínica,
pero non tiña forzas para andar e sempre acompañado pola policía.
En Roma non lle permitían saír de Formia temendo unha fuga. No
período de Formia, 1934-35 remata cinco Cadernos iniciados en Turi e
once escritos por enteiro na Clínica Cusumano. Aínda que o seu
corpo estaba moi enfermo, refuxiábase no seu vigor intelectual sen
deixar de estudar e escribir.
1935. No
verán, a causa do esgotamento e da falla de enerxías deixa de
traballar, sen poder revisar nin sistematizar o escrito. O 24 de
agosto parte para outra clínica, a Quisisana de Roma. O visita o
profesor Frugoni, o seu estado era desesperado. Escríbelle a súa
compañeira, en novembro, propóndolle que vaia a Roma.
1936. Vólvelle
a escribir a Julia o 25 de xaneiro. Sábese por unha carta de Tatiana
do 18 de abril que “ O seu corazón esta moi debilitado (...) temo
que se converteu xa nun inválido. Sufriu demasiado nestes últimos
anos e o seu organismo, demasiado arruinado, non consegue supera-lo
estado de esgotamento físico no que caeu. Ademais moitos órganos
vitais do seu corpo apenas funcionan”. Aínda que gozaba dunha
certa liberdade dentro da clínica, non tentou tomar contacto co
partido. Non se coñece iniciativa algunha deste tipo. Só escribía
a Julia e os seus fillos afastados.
1937. A
condena finalizaba o 21 de abril; pensaba regresar a Sardeña para
vivir illado; así llo fixo saber ó seu pai. Morreu o día 27 de
abril, tiña 47 anos. Enterrárono o día seguinte, só estiveron
presentes Tatiana e Carlo.
En
Galicia no mes de abril de 2013
No hay comentarios:
Publicar un comentario